Vese nos
meses:
Dificilísimo de ver. O lobo é moi
esquivo. Aparte que hai poucos.
A súa actividade é preferentemente nocturna e
vive en manadas xerarquizadas, membros que permanecen xuntos, sobre todo
no inverno.
Vese preferentemente no verán, inda que eu teño
visto tamén no inverno, lémbrome dun gran lobo que cruzou a estrada
preto da Gudiña, pola estrada vella de Villacastín, era no inverno
e de noite, viña de traballar de Viana, ¡menudo susto!.
De tódolos xeitos nas miñas xornadas de pesca
nunca vín un lobo, é prácticamente imposible velo, salvo que polas
razóns que sexa quera deixarse ver. O lobo é moi
intelixente e, por norma xeral, non se deixa ver.
Outra cousa é a interpretación
dos rastros do lobo, que non é doado. As veces métese a pata e
nestos casos hai que tomar moitísimas precaucións e deixarse ver
para evitar sorpresas. Nestes caso o rastreo é negativo e pode ser
peligroso, sobretodo si estamos preto dunha parideira ou cubil de lobo, ollo...
O mellor sistema para ver lobos
e sin dúbida a espera, hai lugares onde pode facerse acompañado e
con moitas posibilidades de éxito. Logo podemos analizar algúns
indicios pero a maioría son dífíles de interpretar como o pelo, as
escarbaduras, os consumos de animais mortos, os excrementos, etc.
O grupo
ecoloxista CICONIA Tlfno: 980 620 473 e - mail :
ciconia@eims.net
organiza salidas pola Serra da Culebra, en Zamora,
para ver o lobo e coñecer o seu habitat, estas
excursións están complementadas con cursiños sobre a
especie. Chama, merece a pena...non se aprecia o que
non se coñece. Faite amigo do lobo...merece a pena.
|
Sair.
|
Interés:
Super-especial. Está totalmente en
peligro, en Galicia hoxe non pasan de 600 lobos.
O día que o lobo non exista en Galicia, a natureza
perderá o seu máis xenuino representante. Eu penso que a natureza xa
non poderá chamarse así... non será o mesmo.
De seguir esto así ten os días contados en
Galicia. Quedará reducido en pouco tempo a un par de exemplares no
Invernadoiro e logo a morte definitiva, non temos política de
conservación en Galicia. Unha mágoa.
En xulio do 2006 aparece a
lei do lobo que pon unha primeira pedra para
conservar esta especie. Promete.
Analizada. a lei do lobo, no 2014, está deixando
que o lobo desapareza. A idea era boa pero non hai moito interés,
pouco control da caza, non hai seguimento, non hai formación
dende a base, dos cazadores e da población en xeral. As
indennizacións cando a ataca o gando fanse tarde, moi tarde...
O lobo ten
moitos
inimigos hoxe en Galicia.
Sair.
|
Protección:
Deberan estar estrictamente protexidos, de feito
goza de protección total en Noruega, Suecia e Italia.
Pero en España nono está lamentablemente.
O lobo é inocente e ten dereito a vivir. ¿
Culpable de qué ? ¿ De comer para sobrevivir?.
Calquer acusación contra o lobo, contra dos
derradeiros lobos que, acosados, tiroteados, envelenados, vagan como
alma en pena, calquera acusación vólvese contra quen a realiza ...
( dice Xurxo de Vivero no seu libro...e ten tódala razón).
Resúltame incomprensible, que en pleno siglo XXI o
lobo sexa considerado un trofeo de caza maior. O home non ten
remedio...é un depredador nato...o lobo ten dereito a vivir onde
naceu.
O lobo debera estar protexido en Galicia,
prohibindo a súa caza xa. A protección debera ser local e temporal,
con controis efectivos da especie e un seguimento da súa poboación,
con compensacións económicas dos danos ocasionados (pero compensacións rápidas e efectivas) , grandes sancións á persecución
ilegal nos seus aspectos de caza furtiva, envelenamentos e destrucción
de camadas.
En novembro do 2005 xa se fala destos puntos.
Parece que comenza haber xente que sabe na Xunta.
No ano 2004 matáronse entre 30 a 50 lobos en
Galicia.
Esto non pode seguir así.
Está demostrado que os ataques o ganado, a maioría,
son de cans cimarróns.
De seguir esto así en pouco tempo podemos estar a
falar dunha especie desaparecida.
Son moitos os inimigos: o home, a caza ilegal e
ademáis eu diría a legal, os cebos envelenados (esta é unha das causas
máis comúns de morte de lobos), a pérdida de habitat, a fragmentación do
seu territorio, as autovías, as estradas locais, os incendios, os
vallados cinexéticos, o cambio de explotacións campesiñas sobre todo en
reximen libre, o que se chama deixar o gando no monte, e un longo etc... Pobre lobo...
A nivel estatal:
Categoría de
amenaza
Libro rojo:
Vulnerable
UICN: Riesgo menor:
dependiendo de su conservación
Así é como está catalogado actualmente.
Cadro de indemnizacións destos últimos anos,
otorgados pola Xunta de Galicia ante o ataque por lobos:
| Ano |
Ataques |
€ indemnizacións |
| 2003 |
137 |
31.286 |
| 2004 |
162 |
40.000 |
| 2005 |
178 |
28.178 |
| 2006 |
243 |
50.104 |
| 2007 |
302 |
79.104 |
| 2008 |
? |
100.000 ? |
A nova lei, datos que aparecen na Voz de
Galicia do 15/01/2008 prevee máis cartos para os ataques, de feito
pagarán por o seguinte:
| Animal morto |
Euros |
| Ovella |
103 |
| Cabra |
109 |
| Vacuno |
1.210 |
| Potro |
495 |
| Cabalo |
600 |
O que ocurre é que serán máis estrictos e
haberá investigacións, para ver si son ou non ataques dos lobos,
xa que estos anos atrás houbo moita picaresca, de feito no 2007
soio se pagou o 81% do denunciado e no 2006 o 40% ou sexa
o resto foi picaresca e mentiras.
Penso que esta é unha boa maneira
de defender os lobos. A xente tamén ten que deixar a picaresca para a
súa casa, xa está ben...
Sair.
|
Curiosidades:
Estou co autor do libro "Eses nobres cazadores"
, cando dí " Hai que confesalo de
novo. Gústame, amo ós lobos. Porque son fermosos, nobres, fortes,
altivos e libres"
"Porque foron dende tempo
inmemorial os compañeiros-inimigos dos homes, os seus máis terribles e
únicos rivais. Porque ahora están a piques de ser borrados destas
terras, un dos seus derradeiros refuxios; e un animal tan mítico non
merece este triste fin. Porque é un proscrito, o grande proscrito,
perseguido e case exterminado pola sanguinaria xauría humana.
Por iso gústanme, amo ós lobos "
-----------------------------------------------------------
Marcadores dos lobos:
Os lobos marcan moi ben os seus
territorios, o lobo é un animal social e forma familias, por eso a
territorialidade, é dicir, os mecanismos de defensa do territorio son
básicos.
Estos son os marcadores:
1.- A cola como semáforo a contraluz,
esto faino o macho colocándose en lugares elevados e aproveitando a luz
enarbolando a súa cola.
2.- Con señais acústicas, os ouveos
típicos, e
3) Con señais olfativas. O lobo marca
o territorio coas señais olfativas, que son as que máis usa; así vai
votando pequenas porcións de orina en árbores e lugares apropiados. Esas
señais marcaran a fronteira do seu territorio.
Esta territorialidade marca o cubil e
as súas inmediacións
Sair.
|
A súa
mala fama:
Non coñezo ningún caso de home que
foxe atacado polo lobo, eso sí, contos moitísimos, pero verdades
ningunha. O lobo ten un pánico incríble o home, por unha simple razón:
é moi intelixente e sabe moi ben que o home é moi superior en
intelixencia ( inda que algúns non o demostran...).
Os escritos sobre ataques de lobos
ó home son miles
pero realmente ningún está documentado suficientemente.
No libro "El lobo"
de Jean-Marc Landry de
edicións Omega 2004 escribe sobre este punto. Básicamente fai, nos
últimos capítulos, unha historia sobre os mitos e lendas que hai sobre el lobo. A realidade é que un lobo sano non ataca ó
home, o resto é producto da imaxinación...
O lobo, históricamente, sempre foi perseguido e
maltratado, tamén se fixo desaparecer de zonas enteiras, tanto de EEUU
como en Europa.
Hoxe, parece que hai outra política, veremos ata
onde chega... O lobo sigue ameazado en todo o mundo.
-----------------------------------------------------------------------
Opinión de Carlos Vales.
(Carlos Vales e biólogo e profesor
de Cencias Naturais nun IES da Coruña, e autor do libro "O Lobo, a
extinción de especies e outros ensaios sobre a conservación". Edicicións Laiovento 1993)
As cualidades sanguinarias atribuidas o lobo ou
algunhas cualidades sobrenaturais como a de poñer os pelos de punta (
así o dí Anxel Fole... aconteceume
a min mesmo, unha noite chuviñosa na corga dos chandeiros, cando
volvía de Cabude.. vin alumar diante de mín os ollos dos lobos,
e foi como si me cravasen alambres na testa...).
Mención aparte dice Carlos Vales, merece esa
pretendida cualidade, realmente cuasi máxica, dos lobos para traballar
ás súas victimas, o chamado instinto que revelaría unha intelixencia
á que só sería axeitado o calificativo de sobrenatural. e que
descrebe con convición Rodriguez Fer na súa analise da obra do
escritor de Montaña, Anxel Fole ..(os
lobos) realizan un estudo sicolóxico da vítima, xa que tratan de
derrubar a súa resistencia sen utilizar a violencia. Primeiro
acompañan-na, despois, póñense diante, logo zorregan-lle na pernas co
rabo; máis tarde conseguen que caía ou que o terror lle faga perder o
sentido; nese momento atácan-na ou devoran-na...
Que estas lendas formen parte da nosa cultura viva,
cando o lobo é un componente da nosa realidade, non debe de estrañar-nos...que estas lendas sexan non só narradas, senón creidas
por Anxel Fole, que fala a mediados do século, que procede das terras
altas, de cumios lonxanos, " a media legoa de aquí comeza a
terra brava dos lobos e as aguías", di nun momento-, é máis
que comprensíbel. Pero cando Rguez. Fer dí que "calquer obra que
estude o comportamento dos lobos coincide coa testemuña foleana",
e iso en 1985, decatámonos que no que a lobos se refire estamos na edade
media.
Para botar a abaixo o anterior, basta recurrir a
xente que viviu cos lobos o outros literatos que se achegaron a vivir
con eles, ni siquer con especialistas. Así , conta Carlos Vales
algunhas anécdotas como a de R. Grande del Brío, que acontece en
Zamora, onde na ladeira dun monte de Serra da Culebra despois de ser
morto a tiros un lobo macho, a súa compañeira permaneceu toda a noite
no lugar oubeando queixosamente...ou a de Salamanca onde foi
morta unha loba e o seu pelexo exposto no interior dun alpendre, e pola
noite o macho que formaba parella coa loba entrou no recinto, fuxindo co
pelexo...
Sigue decindo Carlos Vales...que non se trata de
que o lobo sexa máis ou menos bon, e máis ou menos intelixente, para
xustificar a súa protección. O lobo...é un ser vivo, interesa
conserva-lo.
O lobo...cumple unha función básica nos
ecosistemas... o lobo ten que vivir no futuro...é fundamental. Frente
a prexuízos e valoracións morais, compre resaltar que o importante non
é a vida do lobo, nen os seus efectos, senón repostar á pregunta de
se interesa ou non conservar a especie, se interesa, haberá que tomar
medidas que garanticen, incluída a compensación aos inicialmente
perxudicados pola medida, que non teñen porque financiar dos seus petos
unha conservación que a toda a sociedade interesa. O problema é que ao
home -á sociedade humana e o seu futuro-lle interesa que nen o lobo nen
outras especies se extingan. O problema é que o lobo siga formando
parte non só da nosa cultura, senón da paisaxe viva que constituen os
montes e serras galegas...
----------- Ata aquí un pequeno trozo do libro de
Carlos Vales que suscribo plenamente ------------
---0---
Libro "Viaje por los montes y
chimeneas de Galicia" de José María Castroviejo y Alvaro Cunqueiro.
Capítulo:
Gacetilla final del lobo que dice el cazador
al amor de la lumbre.
(O libro está escrito en castelán)
O libro citado, está publicado pola
Voz de Galicia no ano 2000 é de lectura fácil e que engancha fácilmente
sobre todo os cazadores que é do que vai o libro. Pero é un libro
entrañable.
No capítulo sobre o lobo trae
varias historias, contadas a carón do lume, algunhas de medo pero en
xeral con final sempre feliz.
Todas transcurren en Galicia,
polo Courel, Lalín, Dozón, etc.
A primeira fala sobre o bafo do
lobo e como Pepe do Quello pasouno moi mal cando o seguiron varios
lobos. O final non pasou nada, salvo que có medo parece que dende aquela
blanqueoulle o pelo...
Logo conta o caso dun médico de
Lalín, D. Gumersindo Goyanes, que andaba pola zona e que varios lobos
chegaron a familiarizarle con el, sempre iban por diante do cabalo
xogando e enredando.
Tamén conta o caso dun mestre de
Rodeiro, Manuel Silvela Fernández, que se desplazaba pola zona de noite
e que sempre un lobo lle facía compañía incluso tornando os cans da zona
e incluso nunha ocasión na que se quedou dormido, o despertar, o lobo
estaba quieto descansando non moi lonxe.
O capítulo remata coa consideración
de que destes sucesos, realmente certos, haberá que revisar moitos
conceptos humans sobre o lobo, inda que hai que recoñecer, que as veces
devoran as xentes...
O de devorar as xentes, seguro
que tiña que ver coas epidemias e unha vez que os cadáveres se
deixaban no monte, por suposto que a carroña si que a come, o resto
son teorías falsas e que moitas veces sirvían de coartada para
cubrir crímenes...
E responde outro o anterior: "En
casos de moita fame tamén os náufragos se comen uns os outros ¡E inda se
sortean!. engade un vello, mirando bondadosamente cós seus
montañeses ollos azuis...
O final esta é a imaxen que mellor vai o texto...
------0------
Outra cousa son os cans-cimarróns. Estos sí son
peligrosos.
Lembro fai anos en San Ciprián en Ourense os
problemas con estos cans, que moitos achacaban os lobos.
Seguro ( eso se dixo) que eran cans que
soltou a Policía portuguesa, na revolución dos claveis. A famosa
Pide...
-------------------------------------------------------------
Para ampliar estos datos sobre lobo convén
leer un traballo sobre o Mito do Lobo. Hai un texto titulado
" O mito que fascina: do lobo o lobishome"
que foi presentado nas segundas xornada de Literatura Oral en Lugo
en agosto do 2009.
Este traballo está neste link e realmente é
interesante.
Recollo deste traballo un par de temas que copio literalmente, dende
o meu punto de vista son tamén terribles e demostran ben as claras o
que se pensaba do lobo fai anos:
...O lobo,
animal imperfecto
O lobo é imperfecto. Despois de crealo, Deus
aborreceuse moito con el pois sempre estaba comendo
e acababa co resto dos animais. Para remedialo
primeiro púxolle unha choca, e coa choca chocando,
todas as vítimas liscaban a tempo; o lobo morría coa
fame. Entón Deus decidiu quitarlle a choca pero
chantoulle un forquito no lombo que llo abaixou,
caéronlle os cadrís e agora anda coa esa coxeira que
o fai parente do Demo Coxo, do tardo, do coxo da
Compaña e de tantas outras criaturas demoníacas.
O nacemento dos
lobos
Hai un relato recollido polo Equipo Chaira en
Labrada, concello de Abadín, que di que os lobos
naceron dunha maldición de dous humanos malvados.
Sucedeu cando Xesús Cristo e San Pedro andaban polo
mundo (tempo primixenio, fundacional). Chegaron á
casa dunha velliña que só tiña unha vaca e un
becerro, pediron de comer, e a vella, boa persoa,
matou a vaca e a cría para darlles a cea. Trala cea,
Xesús Cristo díxolle á mulleriña que tirase os ósos
na corte, e que ao día seguinte había ter tantas
vacas e becerros como ósos botara nela.
Un matrimonio veciño ao ver o prodixio quixo ter
tanta sorte coma aquela muller e convidaron a San
Pedro e a Xesús Cristo a comer na súa casa. Mais,
por aforrar, en vez de carne boa, déronlles aos
hóspedes carne de can. Foi botarlle o dente e dixo
Xesús Cristo:
—Detente, Pedro, que es perro;
que ella se vuelva loba y el lobo.
E así foi...
Este traballo está neste link e
realmente é interesante.
-------------------------------------------------------------
A loba que seica amamantou a Rómulo e Remo que logo fundarían
Roma según a lenda...
Por último para rematar estos datos sobre lobo convén
decir algo sobre o "mito do lobo"; partindo de que o tratamento do
lobo nas distintas culturas foi desigual. Os romanos por exemplo, o
igual que os exipcios. o lobo é o signo do valor e así honraron a
loba como a mai adoptiva da patria. Aparecía nos estandartes xunto a
aguia.
A partires da edade Media o lobo foi adquirindo
rasgos cada vez máis negativos, as fábulas e contos sempre o poñen
como malvado, así o conto de caperucita ou os tres cerditos.
Tótem indio.
Soio os pobo indios de América, o tiñan moi claro,
e o lobo se lle
atribuen virtudes e defectos como a astucia, a nobleza e o engano
e aparecen en tótems (animais ou plantas que eles consideraban
sagrados e os que se toman como emblemas protectores da tribo) como símbolos de sabiduría
e de valentía.
Vamos que temos de todo...
Sair.
|
|
Os lobos
en Galicia:Evolución dos datos e
estudios sobre o lobo en Galicia.
Anos 1998-2014
Diversos autores distinguen tres áreas
en Galicia:
Coruña - Pontevedra: onde fai dez anos existían
algúns lobos xa carroñeiros, hoxe non creo exista ningún.
O norte de Lugo: onde quedan algunhos cabalos
asilvestrados, que poden axudar a vivir a algunhos lobos na zona, de
tódolos xeitos nestas poblacións quedan moi poucos debido precisamente os
propietarios dos cabalos, comunícase coa área asturiana e pode quedar
algún.
Por último os Ancares , Courel, Manzaneda, Queixa,
o Invernadeiro, etc. Eiquí inda quedan algunhos. Descoñezo o número
xa que a Xunta non facilita moitos datos. Eu penso que pasan
olímpicamente do tema, o seu son outras cousas que dan máis cartos e
máis votos.
(2002).
En Ourense hai un índice alto de lobos, na zona de
Manzaneda, Chandrexa, Vilariño, Laza e Vilar de Barrio. Logo hai un
índice de tipo medio nas zonas de Avión, Beariz e toda a parte oriental
da provincia de Ourense.
Calcúlase sobre 100 parellas actualmente en
Galicia. ( Penso que son moitas...).
Ano 2000
Según datos do día 13-10-2000 en Galicia hai
actualmente 700 lobos. Neste dato coinciden os grupos ecoloxistas como
Erva de Vigo e Adega. Eu teño as miñas
dúbidas.
Ano 2005 Última hora: 01/01/2005
En
Galicia hai entre 420-620 lobos. Ver como baixou esto...
En
total sobre 68 manadas. En fin, sexamos
optimistas...
Datos do 2005: Fálase efectivamente dunha población de
500 exemplares. O lobo habita as catro provincias galegas, así:
Na Coruña: no Barbanza e no macizo do noroeste colindando con Lugo.
En Lugo: nos Ancares e comarcas próximas así como en zonas altas de
Muras, Viveiro, O Vicedo e Coba da Serpe. En Pontevedra: no
Deza. En Ourense: en paraxes de Valdeorras e nos macizos que
lindan con Zamora e Portugal. -----------------------------------------------------------------
Outro dato interesante, sobre os destrozos do lobo: A Xunta
pagou 39.000 € no ano 2004 polos destrozos causados polos lobos. Estes
pagos fixéronse a 166 campesiños.
Esta é a estadística: Lugo: 59 casos. A Coruña:
50 Pontevedra: 37 Ourense: 20 No ano 2005,
que inda non rematou, xa que estos son datos de novembro do 2005:
Resolveronse 30 expedientes por un importe de 5.940 € e quedan 60
casos. DATOS DO 2004. (Luís Llaneza. Revista Quercus. Artigo sobre o Lobo en Galicia. Maio
2006)
Os puntos negros son manadas localizadas en
Galicia. Grupos seguros. Os puntos de
gris son grupos probables. Estase a
falar de 66 grupos ou manadas distribuidos A Coruña (12), Lugo (21), Ourense
(20) e Pontevedra (13).
Ano 2007-2008
Fálase do mismo sobre 400-600 lobos en Galicia
repartidos en 60-80 manadas.
A idea xeral hoxe da Consellería de medio
ambiente é batidas si é posible non. Indemnizacións sí xenerosas e
rápidas. Sempre que sexa posible.
| Ano |
Ataques |
€ indemnizacións |
| 2003 |
137 |
31.286 |
| 2004 |
162 |
40.000 |
| 2005 |
178 |
28.178 |
| 2006 |
243 |
50.104 |
| 2007 |
302 |
79.104 |
| 2008 |
? |
100.000 ? |
A nova lei, datos que aparecen na Voz de
Galicia do 15/01/2008 prevee máis cartos para os ataques, de
feito pagarán por o seguinte:
| Animal morto |
Euros |
| Ovella |
103 |
| Cabra |
109 |
| Vacuno |
1.210 |
| Potro |
495 |
| Cabalo |
600 |
O que ocurre é que serán máis
estrictos e haberá investigacións, para ver si son ou non
ataques dos lobos, xa que estos anos atrás houbo moita
picaresca, de feito no 2007 soio se pagou o 81% do
denunciado e no 2006 o 40% ou sexa o resto foi picaresca e
mentiras.
2010-2013
Actualmente estase a facer recontos e os resultados parece
saldrán no 2014. Os expertos calculan que
en Galicia hai entre 400-600 lobos. Noticia
da Axencia EFE do día 02/02/2014. Santiago
Los ganaderos son los que más quejas presentan por la
presencia del lobo, uno de los mayores depredadores, en
pastos gallegos. En 2013 atacó 1.227 reses entre caballos
(160), ovejas (687), cabras (101) y vacas (279), pero hay
coincidencia en que el daño causado se mueve dentro de lo
razonable.
Las 'víctimas', según los datos facilitados por el
departamento de Medio Ambiente de la Xunta a Efe, son 226
menos que un año antes, cuando el dato que se obtuvo fue de
1.453, mientras que en 2011, el cómputo es de 1.430 y 2010
aporta la cifra mayor, con 1.733 cabezas.
El número de avisos es de 579 en 2013 -algunos de los de
mayor trascendencia fueron en Ordes (A Coruña) y Maceda (Ourense)-;
645 en 2012, 638 en 2011 y 691 en 2010.
En 2013 se acometieron los trabajos de campo para el censado
de las poblaciones de lobo en A Coruña y Pontevedra, que se
completarán en 2014 con Ourense y Lugo, como parte de un
recuento exhaustivo de ejemplares que algunos expertos
consultados cifran entre 400 y 500.
Sigue a noticia que firma Xabier Barrios.
Interesados ver este link.
Salir.
|
Indemnizacións:
Outro dato interesante, sobre os destrozos do lobo: A Xunta
pagou 40.000 € no ano 2004 polos destrozos causados polos lobos. Estes
pagos fixéronse a 166 campesiños.
Esta é a estadística: Lugo: 59 casos. A Coruña:
50 Pontevedra: 37 Ourense: 20 No ano 2005,
178 casos con pagos por valor de 28.178 €. No 2007 déronse 79.104 € de indemnizacións.
Este é o resume publicado pola Xunta o día 15/01/2008:
| Ano |
Ataques |
€ indemnizacións |
| 2003 |
137 |
31.286 |
| 2004 |
166 |
40.000 |
| 2005 |
178 |
28.178 |
| 2006 |
243 |
50.104 |
| 2007 |
302 |
79.104 |
| 2008 |
? |
100.000 ? |
A nova lei, datos que aparecen na Voz de
Galicia do 15/01/2008 prevee máis cartos para os ataques, de feito
pagarán por o seguinte:
| Animal morto |
Euros |
| Ovella |
103 |
| Cabra |
109 |
| Vacuno |
1.210 |
| Potro |
495 |
| Cabalo |
600 |
O que ocurre é que serán máis estrictos e
haberá investigacións, para ver si son ou non ataques dos lobos,
xa que estos anos atrás houbo moita picaresca, de feito no 2007
soio se pagou o 81% do denunciado e no 2006 o 40% ou sexa
o resto foi picaresca e mentiras.
Salir.
|
Folclore
do lobo:
Sobre o lobo hai moito escrito e hai
auténticos coñecedores de esta especie. O lector desta páxina www
remite a bibliografía.
Soio decir , copiado do libro Atlas dos vertebrados
de Galicia " que a figura do lobo está intimamente ligada o
folclore galego e á vida dos paisanos, cos que coexistiu, xunguido moi
estreitamente o longo de séculos, dándose unha aversión ancestral
cara ó cánido. Todo esto ven motivado por un poboamento moi disperso
do home en Galicia, o que fixo que interrelacionara multitude de veces
co lobo, xérandose unha incompatibilidade ecolóxica".
Hai moito, moitísimo escrito sobre o lobo, desde
Risco a Anxel Fole, pasando por Cela e outros.
Hai moitos libros sobre recopilacións de historias
dos lobos, cito unha da colección mitos e tradicións, un libro de
Xosé Ramón Mariño Ferro "Lobos, lobas e lobishomes" un dos
moitos. Leer unha das súas historias.
Eu tamén teño unha historia sobre o lobo, pero
unha historia que eu vivín, un momento de apuro na miña vida na
natureza, cando vou de pesca, un mal momento, ou un bon momento, depende
cando se conte. Leer a miña historia cun
lobo.
Moitos pobos que fan referencia os lobos: lobelle, Lobeira, Castro de Lobo, Lobomorto, Lobezán , Loboso, e un
largo etc. Ver a toponimia no nome do lobo en galego, nesta ficha.
Lobishomes
Houbo varios lobishomes en Galicia como José Pirés en 1935 na
bisvarra de O Bolo en Ourense, Manuel Blanco Romasanta, o lobishome de
Allariz 1854, etc.
Manuel Blanco Romasanta
(Allariz 1809-1854)
Decir que na cultura
popular o lobishome (sacaúntos) nacen nos matrimonios que
teñen sete ou nove fillos e ningún é femia, o derradeiro será
marcado por este estigma de fada converténdose en lobishome que é un
home lobo xa que fuxe o monte e terá que vivir neste monte ata sete
anos, sin poder ser ferido nin capturado.
Ver unha ampliación e outras
referencias
neste
link.
Saír.
------
No ano 2007 estase a promover en
Corbelle, en Bande (Ourense), unha festa etnográfica para
reivindicar a protección dos Foxos do lobo. Para a festa seica se
fixo un trítico onde se explica o que é un foxo dun lobo, que se explica
nesta ficha noutro lugar.
Foxo de cabrita na provincia de Ourense.
Fotografía de David Pérez, un arqueólogo que é un dos promotores
desta festa en Ourense.
Parece ser que o que se vai facer é
escenificar unha auténtica batida do lobo, como se facía na época
medieval. Na batida irán todos. unh veciño de cada casa, o cura, homes a
cabalo, cans, etc. Algúns levarán un pau largo para identificar o lugar
onde van (este pau chámase taloira...); outros latas para facer ruido.
En fin toda una festa...
Na fotografía de Daniel Gálvez, Voz de Galicia do
16/09/2007 vese un conxunto de veciños nesta festa que seica foi un
éxito.
Personalmente a festa paréceme sensacional e
felicito a xente que promove estas festas totalmente etnográficas e
que non van en contra do lobo nin pretende desfacerse do mismo. Está ben
conservar estas costumes e que non se perdan. Outra cousa é tirar
tiros...
--------------------------------------------------------------
No esquezamos que o lobo tuvo en tempos categoría
de Deus en moitas das culturas europeas.
Así en Galicia foi venerada a Raíña Loba.
Na edade media o lobo tiña condicións máxicas.
-------------------------------------------------------------------
É curiosa a lenda da loba branca, como loba Raíña
no Caurel. Vela
neste link.
-------------------------------------------------------------------
A revista Lethes (Cadernos culturais do Limia) ,
inverno 2006-2007 trae un artigo sobre os foxos e o lobo "O home lobo. A
eterna loita", que firma David Pérez López moi interesante.
------------------------------------------------------------------
O lobo aparece en moitas
cantigas así por exemplo:
- Miña nai habilidosa/ mandoume d'ir coas
ovellas/ o lobo levoume catro/ eiquí lle traio as
orellas.
- Miña sogra morreu onte/ Diola leva ó ceo dos
lobos/ deixoume unha manta vella/ toda chea de piollos.
- Nesta terra de Lobeira/ andan os lobos por ela;/
vámonos de eiquí, meus ollos/ meus ollos, vámonos dela.
- Traballo che ha de custar/ pra me atrapares a
min:/ quíxome comer o lobo/ i-eu máis ca ile corrín.
---------------------------------------------------------------
Salir.
|
A súa
pisada e os excrementos:
Entre as súas pegadas son moi importantes as
pisadas e os excrementos. Por suposto tamén os restos que vai
deixando de comida, o cubil, etc.
Esta é a forma da pisada dianteira, a traseira é parecida..
Normalmente é máis grande a dianteira sobre 11,5 cms x 8
cms. , a traseira é máis pequena 10 x 7. As uñas normalmente ata 1
cm.
Nestas fotografías tomadas do libro "El rastro del lobo" de Ignasi
G. Castellvi vese na primeira a pezuña dun lobo, na segunda vese o
rastro e tamén na terceira.. Neste caso é a para dianteira.
Ollo non é doado distinguilas das dun
can normal. En principio, as dos lobos, son moi grandes,
sobre 11 cms. ou así. A almohadilla é moito máis grande que a dun can
normal. As uñas tamén aparecen máis marcadas. As do lobo son
máis regulares, o can non vai tan recto, pérdese un pouco.
A pisada do zorro é moita máis pequena (5 cms x 4
cms). No libro citado
analizanse as pegadas na carreira, o galope e en salto. Por si
alguén lle interesa. tamén según sexan de lobezno, de lobato ou
adulto.
De tódolos xeitos depende si vai
ó
trote (vense casi en linea recta, hai sobre un metro de separación), ou a galope
(de dúas en dúas, máis pequenas as traseiras).
A imaxen está copiada dos Cuadernos de Campo do Dr. Félix
Rodriguez de la Fuente, concretamente do Caderno dedicado O lobo.
O lobo pode andar nunha noita ata 60
Km. sin cansarse. Pode alcanzar ata 50 Km/h e dar saltos ata de 5
metros.
Repito, é dificil distinguila da de
un can.
Tamén os seus excrementos nos poden
situar o lobo: son de coloración variable, por suposto dependendo da
alimentación, pero predominan os tonos oscuros. Normalmente as
cagarrutas están nos altos.
Sobre este tema da localización das cagarrutas dos lobos hai un
estudio a fondo publicado por Isabel Barja,
estudio que se pode ver
neste link., e onde proba que os lobos non deixan as cagarrutas por
azar, utilizando lugares onde preferentemente se xuntan varios camiños e
zonas laterais apropiadas onde se vexa mellor. Realmente moi curioso o
traballo.
neste link.
Hai un link moi interesante
Huellas del lobo. con moi boas fotografías, merece a pena.
Nestas fotografías tendes unhas
cantas dos excrementos de lobos que trae e analiza o
libro que aparece abaixo. Evidentemente depende do
comido: así aparecen pelos de corzo, de xabarín de
ovella, coello, etc.
Tamén no libro El Rastro del lobo de
Ignasi G.Castellvi se fan estudios dos excrementos tanto no aspecto
do tamaño, como do olor, color e contido e forma.
-----------------------------------------------
A disposición dos excrementos:
Resulta importantísimo os estudios que hai actualmente sobre
as unidades espaciales de cada familia de lobos, no dibuxo de
Mauricio Antón aparecen tres destas unidades, onde distingue o Fogar
o dominio vital, e o territorio según se vai saíndo do fogar o
dominio vital e deste o territorio o rango de tolerancia dos lobos
vai sendo menor pero resulta importante sabelo.
Neste dibuxo vese a ubicación en espiral das deposicións,
según Grande del Brio, con tendencia a aumentar a distancia entre
elas e a disminuir a súa densidade a medida que se van distanciando
do fogar, o cal é lóxico.
Estos datos son moi interesantes para os que nos movemos polo
monte.
En todo caso é unha curiosidade.
Os dous dibuxos están sacados do libro "El rastro del lobo" de
Ignasi G. Castellvi onde se analizan tamén outras pegadas
interesantes.
Salir.
|
As batidas do
lobo en Galicia:
O lobo en Galicia sempre o pasou mal. As batidas do
lobo sempre foron unha festa comunitaria e veciñal, dende a Edade Media, que unía os pobos
dos contornos. ¡¡ Pobre lobo !!.
"Un método por exemplo, que se usaba moito,
era deixar un animal enfermo dentro dun foxo e o acudir o lobo caía; o
verse atrapado o lobo pasáballe a fame e era frecuente ver ó rixelo e
o lobo xuntos e temblando" , así contáse nun libro como
era algunha batida. Dende logo a mín paréceme lóxico que o lobo lle
pasara a fame e se pusera a temblar... eu faría o mismo si caera nun foxo onde non podo saír e tuvera conmigo unha galiña...
Sigue decindo o autor que "o lobo tamén se
puña estricnina metida en carne que se arrastraba por varios sitios e
logo atándoa a unha pedra para que non a anduvera arrastrando ou
levándoa fora de control dos que colocaban a estricnina..."
Outro método era o cepo.
En fin hoxe non estamos moi lexos destas
salvaxadas, de feito o lobo sigue sendo UN TROFEO INCRÍBLE DE CAZA EN
GALICIA.
No
dibuxo de Elias Domínguez sacado do
seu libro "Camba, un pobo, unha xente , unha
historia" , vese un cercado típico da zona, para
atrapar os lobos. Explica Elias Dominguez que o lobo e as artes para
atrapalo deu lugar na zona de Camba e noutras algúns topónimos
como "O Foxo do lobo" en San Corme de Montederramo,
subindo a Serra; "O burato do lobo" e a "Trapa do
lobo" en Cascarballo, etc.
Foxo de "cabrita" na provincia de Ourense.
Fotografía de David Pérez. Na
provincia de Ourense hai moitos foxos, sobre todo polas zonas da Gudiña
e tamén na zona de Bande. Os foxos poden
ser de cinco tipos distintos: simples, de cabrita, de converxencia ou de
doble converxencia, e de cruz. Este
da figura é de cabrita, que é circular. Dentro púñase unha cabrita e o
lobo pica na trampa. No de converxencia vese formado por longos murois
de pedra que se van estreitando pouco a poco e ladeira abaixo ata chegar
o pozo final. As paredes podían ter ata un km. Seica hai un de máis de
dous kms. en Arcos de Valdevez en Portugal.
Decir que no foxo o final mátabase o lobo, inda que contan que moitas
veces axusticiaban o lobo ?, e logo por suposto o mataban...
Ver máis detalles no apartado seguinte correspondente o
comentario do libro "Os foxos do lobo" de Dávid Pérez López.
-----------------------------------------
No ano 2004 morreron entre 30/50 lobos
en Galicia, cazados ou envelenados.
¡Vaia salvaxada!.
Según Luís Llaneza nun artigo publicado en Quercus,
Especial Galicia, presenta esta tarta de mortalidade do lobo en Galicia:
 A taboa indica que o 64% das mortes de lobos en Galicia son por
atropello. (En Galicia morreron, según datos oficiais, 58 lobos por
atropello nos últimos tres anos 2000-2003). A
mín chámame moito a atención o 13% de mortes por disparo ilegal...
Ano 2007-2008
A idea xeral hoxe da Consellería de medio ambiente
é batidas si son necesarias si; Indemnizacións sí, xenerosas e
rápidas. Sempre que sexa posible.
Sair.
|
Para
saber un pouco máis:
Gústame moito este link. Signatus.org.
Toda a información sobre o lobo:
http://www.wolf.org
Una sociedad que estudia el lobo a
fondo. ASCEL
Unha dirección en Francia, moi
cuidada e bonita, merece a pena visitala os que somos amantes dos lobos.
Aquí podes adoptar un lobiño si queres, unha forma
de cocienciar a xente.
Tamén este link portugués é moi interesante:
El Grupo lobo. Portugal.
Lobos de Iberia. (moi
interesante polo apartado das noticias sobre o Lobo en España)
Huellas del lobo. Muy interesante y buenas fotografías.
A Lobagueira.
Un blog interesantísimo e con noticias do lobo en Galicia.
Mención aparte:
El blog de FORESTMAN sensacional. Desta web moi traballada e con
moitos datos multimedia teño sacado videos e moita
información.
Blog Hermano lobo: dedicado a todo lo relacionado con el lobo
ibérico. Sensacional.
O
lobo na cultura galega. Vikipedia sobre o lobo.
Unha boa película:
Entre
lobos. A película, feita no 2010 por Gerardo Olivares, conta un caso real que sucede na
Serra Morena en Andalucia, onde un neno vive en plena natureza ,
durante doce anos, completamente so.
Na película vense moitos lobos e a súa personal forma de ser,
interactuando co neno.
Quitando algúns sensacionalismos, a película merece a pena
vela e ser disfrutada por todos os que dalgún xeito amamos a natureza.
Sair.
|
O ouvear do lobo.
Oir ouvear o lobo pulsar este link e esperar
Lobo ouveando.
O lobo ouvea por distintos motivos:
ausencia ou separación da manada, reagrupación, búsqueda de
compañeros, quedarse rezagados, cando están moi inquietos, en defensa
da madrigueira, o despertar, marcaxe de territorio, defensa dunha presa,
etc.
As veces tamén producen ladridos
de aviso, ollo a esto. Normalmente fanno cando se senten sorprendidos.
Fotografía José María Fernández Díaz- Formenti.
Este ouveo foi considerado en Galicia anuncio da
morte, asociado á bruxería e o demo. Realmente non é nada desto, o lobo
ouvea, a maior parte das veces, porque lle peta...O normal é que o home
se lle poñan os pelos de punta cando o escoita...
Está de moda oir ouvear o lobo
e a verdade que debe resultar impresionante o tema, en plena noite e
sin máis cousas...impresionante.
Os interesados poñerse en
contacto con:
O grupo
ecoloxista CICONIA Tlfno: 980 620 473 e - mail :
ciconia@eims.net
organiza salidas pola Serra da Culebra, en Zamora,
para ver o lobo e coñecer o seu habitat, estas
excursións están complementadas con cursiños sobre a
especie. Chama, merece a pena...non se aprecia o que
non se coñece. Faite amigo do lobo...merece a pena.
|
Saír.
.........
|
Última hora Galicia.
Cousas dos lobos en Galicia recollidas dende o ano 2000 na
prensa galega.
A Voz de Galicia do día 13-10-2000 dedícalle unha
páxina completa. Baixo o tituo O LOBO ASOMA OS COLMILLOS.
Os feitos é que se están a declarar moitos
ataques atribuidos a lobos:
-
Curtis: dous potros foron atacados.
-
Lugo : duas reses en Outeiro.
-
Fisterra: En Duio varias explotacións
gandeiras.
-
Vimianzo: Cabalos de monte Faro.
O certo é que os afectados piden axudas, cousa
que me parece ben e ademais que se den as axudas, en tódalas
comunidades se dan excepto en Galicia, onde a Consellería de Medio
Ambiente non se entera. As axudas teñen que ser rápidas e xustas,
penso que é xusto que todos fagamos unha contribución a que esta
especie non morra, polo tanto dende este punto de vista son claros estos
pagos.
O que estou vendo é unha salvaxada é : o veneno, as
trampas, os tiros ilegais, as batidas autorizadas, o feito de que sexa
un trofeo de caza e outras animaladas...O lobo, sempre o direi, é un animal noble e que
mata para vivir. O lobo ten dereito a vivir nos montes galegos, SEMPRE
VIVIU, É A SÚA CASA, E NINGUÉN TEN DIREITO A BOTALO DELA...
Hai que investigar. Anda moito can cimarrón solto.
Os cans vanse o monte e teñen que comer... Hai que analizar as
dentelladas e as pegadas...
A Xunta está disposta a pagar os
posibles desperfectos que poda causar o lobo... (01-01-2005).
Unha boa medida, sempre que leve
consigo a conservación deste mamífero marabilloso...
A Xunta (P.P.) tamén está autorizando batidas, realmente que
pouco lle importa a nosa natureza:
"DESPREZO NA CONSERVACIÓN DA BIODIVERSIDADE
A Xunta extermina o lobo en plena época de cría[20/06/2005 13:18] O lobo (Canis
lupus signatus) é unha das últimas xoias superviventes
da nosa fauna autóctona, que está sendo exterminada en
plena época de cría, coa autorización da Consellería de
Medio Ambiente da Xunta de Galicia.
Exemplo disto é o lobo abatido o domingo 8 de maio de
2005 no TECOR de Muras, na Parroquia do Burgo, provincia
de Lugo, durante unha batida autorizada, atendendo a uns
danos puntuais que non poden servir de xustificación
para vulnerar a Lei de Caza de Galicia que dí "...con
carácter xeral prohíbese o exercico da caza en época de
celo, reproducción ou crianza..."
Guerrilleir@s das Fragas-FEG, solicitou a través dun
escrito a declaración do lobo como especie protexida, a
compensación económica para os afectados por esta
especie e o aumento de servicios de vixiancia
antifurtismo.
O feito de que se poidan ver lobos, onde hai décadas non
se notaba a súa presencia non é en absouto unha proba do
aumento do número destes animais, senón síntoma da
degradación dos seus territorios habituais (parques
eólicos, repoboacións forestais, roturacións..) e unha
clara mostra das dificultades que atopan para
sobrevivir. Nos últimos anos houbo dous feitos que
afectaron relevantemente á alimentación do lobo: a
clausura dos vertedoiros incontrolados e a prohibición
do abandono do gando morto no monte dende a crise das
vacas tolas.
Non esquezamos que o lobo de ningún xeito é unha ameaza
para o home, do que o afasta o temor ancestral que
senten de nós os animais salvaxes. Non se coñece nos
últimos 25 anos nin un só ataque comprobado a seres
humanos. ¿Cántos cáns neste periodo de tempo mataron ou
roeron a persoas?. ¿Cántos cabalos ou bestas déron
couces? ¿Cántas avellas, avispas ou mosquitos picaron e
chegaron a matar? ¿Cántos humanos asasinaron a outros
humanos?
GUERRILLEIR@S DAS FRAGAS-FEG"
O lobo habita en Galicia, no ano
2005:
O lobo habita as catro provincias galegas, así:
Na Coruña: no Barbanza e no macizo do noroeste
colindando con Lugo. En Lugo: nos Ancares e
comarcas próximas así como en zonas altas de Muras,
Viveiro, O Vicedo e Coba da Serpe.
En
Pontevedra: no Deza. En Ourense: en paraxes de
Valdeorras e nos macizos que lindan con Zamora e
Portugal. Noticias do día 30/11/2005
----------------------------------------------------
O lobo está sendo noticia en Galicia,
todo o de medio ambiente está sendo noticia co cambio de goberno.
Polo menos fálanse das cousas e hai
proxectos.
Os datos oficiais é que hai 80 camadas con 600
exemplares aproximadamente.
Vaise a unha política que manter o
lobo e pagar máis si fai falta.
O ano 2003 31.286 €, o 2004 levou 70.000 €, este ano
estarán presupuestados o doble 150.000 € para paliar os
danos feitos por lobos.
Ata agora víñase pagando entre 60/70 €
por animal morto.
O lobo de tódolos xeitos sigará a cazarse
en Galicia, sobre 30/50 lobos se cazaron o ano pasado;
pero a novedade é que se fará en lugares apropiados non
en todo o territorio.
Os lobos o parecer habitan nos Ancares,
Caurel, Trevinca, Xurés, Xistral e Barbanza.
Esperemos acontecementos.
XULIO DO 2006: A LEI DO LOBO EN
GALICIA Por último en xulio do 2006 sae a Lei
do lobo en Galicia que intenta frear o declive desta
especie na nosa terra. Tamén contentar a cazadores e
ganadeiros. Ver un comentario sobre a lei.
Ano
2007-2008
Fálase do mismo sobre 400-600 lobos
en Galicia repartidos en 60-80 manadas.
A idea xeral hoxe da Consellería de
medio ambiente é batidas si é posible non.
Indemnizacións sí xenerosas e rápidas. Sempre que sexa
posible.
De feito están previstas no ano
2008 100.000€ para estas indemnizacións.
Esta é a estadística:
| Ano |
Ataques |
€ indemnizacións |
| 2003 |
137 |
31.286 |
| 2004 |
162 |
40.000 |
| 2005 |
178 |
28.178 |
| 2006 |
243 |
50.104 |
| 2007 |
302 |
79.104 |
| 2008 |
? |
100.000 ? |
A nova lei, datos que aparecen
na Voz de Galicia do 15/01/2008 prevee máis cartos
para os ataques, de feito pagarán por o seguinte:
| Animal morto |
Euros |
| Ovella |
103 |
| Cabra |
109 |
| Vacuno |
1.210 |
| Potro |
495 |
| Cabalo |
600 |
O que ocurre é que serán
máis estrictos e haberá investigacións, para ver
si son ou non ataques dos lobos, xa que
estos anos atrás houbo moita picaresca, de feito
no 2007 soio se pagou o 81% do denunciado
e no 2006 o 40% ou sexa o resto foi picaresca e
mentiras.
Sair
|
Outros
estudios sobre o lobo.
Outros estudios sobre o
lobo (03-12-2000).
Sair
|
|
Accidentes
en Zamora:
Na fotografía (sacada da revista Quercus do mes
de Febreiro) un lobo morto na autovía Benavente-Rías Baixas. A verdade
é que o tramo de Benavente a Requejo é un auténtico desastre
para as personas, xa van varios mortos e tamén varios mamíferos que
perden a vida: xabaríns, corzos, lobos e incluso unha vaca. Esto
demostra varias cousas, unha, que os pasos feitos para a fauna non
cumplen a súa misión e dous, que o vallado é un desastre e debera
correxirse. Seica o Ministerio de Fomento prometeu doble vallado na
zona, pero de momento nada.
En algúns paises está medida a
influencia da rede viaria na mortandaz de lobos e trátase de números
moi elevados.
Sair.
|
|
Máis
cousas:
Fotografía de J.F.
Mingorance. Revista Biológica Abril 2001.
¿Sabias que...?.
O lobo pode responder a ouveos
simulados...pois sí.
Utiliza os excrementos para marcar
o seu territorio... o normal é que os deposite en cruces de camiños e
cortalumes, lugares onde sexa doado dar con eles.
Resulta moi, moi dificil observalo
xa que ten moita, moitísima habilidade para pasar desapercibido en
calquera medio, dou fe.
O lobo é un excabador sensacional, sobre todo a
loba que é a que fai o cubil.
O lobo pode camiñar o paso, pode ir a carreira, a
trote ou a galope. O paso lobeiro que é famoso correspóndese cunha
velocidade de 13 Km./h.
O olor dos excrementos faise moito máis grande si se
contemplar arañazós no chan.
O feito de orinar a través do levantamento da pata é
un comportamento de marcaxe considerado visual e oloroso. Estes
feitos soio os pode facer o lobo dominante, inda que tamén o pode
facer a femia dominante ou alfa.
os lobos prefiren a hora de comer as presas salvaxes,
polo menos na provincia de Ourense. Os corzos son a súa alimentación
favorita.
------------------------------------
Hai unha cousa curiosa sobre lobo e a súa caza: non
caza nos terrenos onde cria. Respeta uns cantos kms.
Este feito aparece escrito no libro
"Tras la senda del lobo"
de Ramón Grande del Brío, un dato moi curioso e contrastado.
"O lobo onde pare e ten as crías non ataca os
animais domésticos, por aqueles arredores. Según Ramón Grande e Manolín (Manuel Gallego), dous expertos en lobos, o lobo con esta
actitude quere enganar e desorientar os pastores e ganadeiros, polo
menos é o que intenta. O lobo é moi intelixente."
---------------------------------
O grupo ecoloxista CICONIA Tlfno:
980 620 473 e - mail : ciconia@eims.net organiza
salidas pola Serra da Culebra, en Zamora, para ver o lobo e coñecer o
seu habitat, estas excursións están complementadas con cursiños sobre
a especie. Chama, merece a pena...non se aprecia o que non se coñece.
Faite amigo do lobo...merece a pena.
------------------------------------------
Sabias que o conto da Caperucita e
o lobo foi e sigue sendo unha barbaridade que marcou a nosa xeneración....¡vaia
animalada!
Mira este link onde unha nena
explica a salvaxada que representa ese conto.
O novo conto de
caperucita e o lobo.
Gústame moito este link.
Signatus.org.
----------------------------------------------------
Algunhas partes do lobo
tiñan en tempos virtudes específicas, así a médula era esencial para
devolver a razón as mulleres infieis. A verga do lobo era
considerada afrodisíaca. O ollo dereito seica tiña a postestade de
quitar a febre e ademais sorbido xusto na morte do lobo garantizaba
unha vista excelentel. O figado seco e mezclado con viño seica
calmaba a tos e curaba as doenzas hepáticas.
Tamén que todo animal que
fora mordido polo lobo, volvíase invulnerable. Si esto se aplica o
home daría lugar a lenda do home lobo...
Cousas curiosas...
Sair.
|
Saír.
As
características principais que diferencian a pelaxe do lobo
ibérico da do lobo europeo son as seguintes: 
