Chámanse
Batán a unha máquina movida
pola acción da auga que, provista duns mazos, serve para bater en mollado os
tecidos saídos dos teares, para conseguir dese xeito apertar os entramados,
así como lavala ou desengrasala.
Básicamente dos teares saían os
tecidos de lá e de liño. Estos tecidos, que se facían artesanalmente nos
teares, saían cunha textura moi floxa, polo que desfiañábanse
moi fácilmente. Para apretar esta textura utilízábase o batán.
Fotografía das mantas que inda conservamos como unha xoia.
Outra das mantas feita pola nosa aboa.
Mantas feitas con lan. Curiosamente estas mantas foron feitas pola aboa da miña muller; unha muller do pobo de Calvos, en
Vilasouto no Incio (Lugo). Chamábase Concepción Seara.
Ver esta fotografía e unha
pequena historia máis ao detalle ó
final...
Os batáns conseguían estas texturas,
precisamente.
Chámase tamén
Folón,
en Ourense pola zona de Entrimo, e
Pisón.
Folón de Entrimo, en Ourense, xa
desaparecido e que describe Xaquín Lorenzo no libro "Os Oficios".
O folón van as mantas para ser rematadas,
deste xeito aprétase a súa trama e amalgámase as súas febras. Tamén os picotes
(tecidos de mezcla de la e liño).
O folón necesita dun río que faga xirar a roda
que se ve na figura. Trátase de algo parecido os muíños e as
ferrerías.
A roda leva uns caixóns (ou
unhas palas) sobre os que cae a
auga para movela. O funcionamento é simple xa que o mover a roda que
vai con catro radios, fan mover e xirar o eixe. O xirar
fai mover unha especie de martelos, no dibuxo vense dous, que son os
que mallan sobre o lenzo.
Para foloalo tecido, conta Xaquín Lorenzo
Fernández, hai que mollalo na pía , polo que fan uns pequenos canais
para que a misma auga molle o tecido o mesmo tempo que o mallan. O
lenzo debe estar sempre mollado pero non lle convén a auga fría. No
inverno quéntase a auga e mantense mollado mentras actuan os mazos.
Na fotografía o batán de Mosquetín en Vimianzo,
que como se pode ver non quedaba nada.
Actualmente están recuperados estes
batáns. Fíxoo a Deputación da Coruña.
Efectivamente están recuperados estos batáns:
Estes muiños sitúanse á
dereita do río Grande
e suman en total sete muíños máis tres batáns. Recóllense en dous
edificios sobre o río, sendo os muíños destinados á malla da fariña
e os batáns para o liño e lá. Durante séculos constituiu unha
importante industria e os seus servizos eran demandandos máis aló
dos límites naturais de Soneira. Actualmente están sendo
rehabilitados pola Deputación da Coruña co obxetivo de reformalos
nun museo.
Este é o cartel do que hai actualmente instalados no Río Grande,
nos batáns de Mosquetín un conxunto etnográfico que hai que
velo...
Agosto de 2012.
Estos batáns funcionaron ata o ano 1966. No Catastro de Ensenada
figuraba documentado este batán na zona.
Nun dos edificios hai instalados tres
batáns completos. Veremos ó que dura está sobresainte
instalación e recuperación. O día que visitamos estos batáns e
estos muíños. 06/08/2012, non había ninguén na zona e
estaban abertos. Seica que debido a maldita crisis, esto comenza
a estar abandonado. Mal asunto...
Fotografía do autor da web.
Os batáns de Mosquetín están en Vimianzo,
a carón do pobo de Baio (Costa da Morte , A Coruña) no río
Grande. Ver un conxunto de fotografías sacadas por mín en agosto
de en agosto de 2012.
Explicación de como funciona un batán:
O funcionamento dos batáns é a seguinte: As mantas
colócanse nunha Pía do batán (ver 6), que é unha
cavidade que hai na parte central da Mesa. Entra auga
pola Canle (0) e bate con forza contra as
Paletas
(ver 1) Cuncas ou Penas do Rodicio, que é unha
roda xiratoria coma a do muíño, pero que na do batán
colócase en sentido vertical (Ver 1). O virar desta roda
co bater continuo da auga fai virar tamén o Eixe ó que
vai unida, de onde sobresaen dous grosos tablóns
chamados as
Elevadoras
(ver 2), que ó petaren contra o estremo das
Almancas
(ver 7), erguen alternativamente eses pesados cepos
prismáticos, as
Manlles
(ver 3). E estes son os que mazan as mantas (ver 5) ó
caeren con toda a forza contra a Pía (ver 6).
Outros datos curiosos:
A operación de batanado ou foloado duraba unhas 24 horas xa que
primeiro había que mollar a manta e logo colocala na pía,
o mazo actuaba según a entrada da auga, ata 40 golpes por
minuto, pero había que cambiar a posición das
prendas tres veces no proceso. Tamén engadir auga
continuamente.
A prenda mermaba 1/4 do total.
A dedicación no traballo tiña que ser
total...
Da importancia dos batáns na economía local fala un
decreto de Carlos III (1771) no que declaraba exento de
sorteos do servicio militar os fillos dos bataneiros "...los
Maestros,
Fabricantes de lanas y sedas, Tundidores y a los
batanes, prensas y perchas; pero no a sus ayudantes y
aprendices...".
Os primeiros batáns que hai con documentación en España
datan do século XII en Gerona. En Galicia aparecen
concretamente os de Mosterín no Catastro de Ensenada. en
1753.
Outras fotografías de batáns:
En Taramundi (Asturias) pero moi preto de
Galicia, hai un conxunto etnógrafico onde se pode ver entre outros
como un batán ou folón.
Ver este link. É o conxunto etnógráfico de Teixois. Unha
marabilla, composta dun muíño, o afiador, un batán e unha ferrería,
todo movido pola auga dun pequeno regato; unha marabilla de
montaxe todo funcionando en tempo real...
Fotografía da miña propiedade (Secundino
Lorenzo)
Outra vista do pobo de Teixois en
Taramundi, Un museo imprescindible de ver basado na forza da
auga, o regato está a vista. Fotografía da miña propiedade
(Secundino Lorenzo)
Enfrente está o batán e a dereita a
ferrería, todo funciona en base a un muíño situado na parte alta
e que aproveita a auga para moer e encher un pequeno pozo de
agua. Agua que servirá despois para facer traballar o afiador, o
batán e a ferrería co martelo e cun sistema, basado no efecto
Venturi para suplir o fuelle. Efecto Venturi utilizando a auga.
Moi inxenioso. Por certo cunha explicación boísima da guía do
museo. ¡Enhoraboa!. A miña visita foi 24/09/2015.
Nesta fotografía, sacada do link
especificado
anteriormente, vese o batán de Teixois en Taramundi
que está en perfecto funcionamento. Observar que básicamente
coincide có descrito por Xaquín Lorenzo có de Entrimo. Por certo
en Asturias tamén se chama pisón. Igual que en Ourense.
Aproveito para decir que Taramundi
(Asturias) moi preto de Meira (Galicia) ten uns museos que foron
os mellores que levo visto na miña vida, en canto a
aproveitamente hidráulico, e vín moitos...Ben montados,
con xente profesional explicando os temas, e funcionando en
tempo real perfectamente.
Para rematar ver os detalles dalgunhas
das mantas feita nun tear de Calvos,
Vilasouto, no Concello do Incio en Lugo.
Observar que son auténticas xoias. Unha auténtica maravilla.
Modelo 1.
Unha marabilla, feita por Concepción Seara, unha muller que polos anos corenta e cincuenta facía
estas marabillas no pobo de Calvos, na casa da Bica, en Vilasouto o Incio (Lugo).
Observar que son auténticas
xoias. Unha auténtica maravilla. Modelo 2.
Muller tecendo no tear.
A Aboa facía as colchas nun
tear que era da súa propiedade, non quero nin pensar a cantidade de
horas e días que lle levaría llegar a esa perfeción.
Na fotografía aparece unha
señora tecendo no tear; a fotografía é da miña propiedade pero non é
a aboa Concepción Seara, é unha muller de Alberguería no pueblo
asolagado de A Veiga na provincia de Ourense. Decir que para chegar
a tecer facía falta preparar durante moito tempo o liño ou a lá.
Unha vez feita a colcha
había que levala ao batán, que neste caso de Concepción estaba preto
de Vilasouto, poño o mapa para situarse xa que hoxe as súas ruinas
están baixo as augas do encoro de Vilasouto, ver mapa.
Neste mapa de 1945
figura o río Mao antes de facer o encoro e nel pode verse,
xa que pon ruinas do Batán.
Nesta comparativa
pódese situar perfectamente o Batán, que estaba situado onde
o río Mao fai esa curva a dereita.
A esquerda está o
mapa que sacaron os americanos no ano 1957 e a dereita o
actual xa cuberto polo encoro de Vilasouto.
Quero que este apartado, e
esta palabra do meu dicionario Fluvial, Batán, sexa unha dedicatoria
a Concepción Seara, a aboa materna da miña muller Pilar Aira Diaz.
Saír.