A troita loba de Portavía.

     De Portavia só quedaban dúas casas escachafuadas e unha troita. Era a troita a que lle daba fama e facía coñecido o lugar en toda a redonda, chegando a sona á vila e a capital. Tiña o seu sitio a troita de Portavía na chapacuña do prado dos Souto. Desde os pasares que ponteaban o camiño de Esmoriz cara Vilaguillulfe podía enxergarse moitos días paseando polos seus dominios como se fose a Marquesa de Entrambasaugas. Semellaba controlar todo o río moneando para un lado e para outro e sacudindo co rabo os cabaliños do demo cun armonioso meneo. Ela era a raíña, a top-model, daquela pasarela adornada con brizos, oucas e espadanas. Disfrutaba mostrándose aos camiñantes e aos curiosos.
     Non ocorría o mesmo cos pescantíns. Non lles fuxía, non. Nadaba máis lentamente. Coa cabeza máis levantada, como queréndoa sacar da auga para ollar o máis lonxe posíbel. Mesmo máis alá dos pasares e os amieiros e salgueiros que ensombrecían o Asma. Cando lle lanzaban o anzol, co cebo de miñoca semellaba ignoralo, ainda que o teimado pescador porfiase en meterllo mesmo diante do fuciño. Se era así, daba a volta, moi pachorra, e ollaba impertérrita cara outro lado.
     Cando era un saltón o que ía como engado, adoitaba meterlle un pequeño bocado na cabeza para matalo e que non sufrise máis o pobre. Ao percibir a tensión, o pescador cría que picara unha troita pequena. Daba o tirón coa cana mandando anzol e sedela cara o prado, pero, ao final, só aparecía o pobre do saltón fanado.
     A troita da Portavía tamén tiña picado. Máis dunha vez abocou ao xeito o cebo. Ao sentir o forte tirón o pescador agraciado e ledicioso esperimentaba un escalofrío doce e quente que lle percorría o corpo. Medio pampo deixáballe tempo e tempo para que a troita tragase ao xeito, ata as galaxes, e non puidese escapar. Escoitaba un forte bater na auga e un salpicar coma se se abrise un caneiro da chapacuña e... a sedela aparecía lenemente aboiando na auga, cunha parábola misteriosa pero certeira e desilusionante. Flacidez que se convertía en anguria ao unísono mecer da brisa do río.
     Eran moitos os que contaban que eles tiveran a grande maña, a suprema abelencia, o oficio levado ao summum do pescador, ou a sorte, os máis coitados, de que lles picase un dia a troita de Portavía. Na época de pesca, nas cantinas de Esmoriz, de Trasouteiro, de Viana, de Rubiás... Non se falaba doutra cousa. Todo o mundo ollara a troita. Todos os pescantíns de nome afirmaban que a les lles picara pero, era tan grande, tan grande, que, co peso unhas veces, outras co trapexar, lles tronzara a sedela, como se fose unha cana verde e marchara. Había quen, máis trolas, afirmara que xa a tiña case no prado cando cun salto, coma se fose un lagarto, se escabuliu do anzol e da sedela e voltou a auga como se caese un barreno.
     O Drogas, pescantín, cantineiro e home de bo contar e máis troulear, sostiña coma cura no púlpito que, nunha ocasión, xunto á caracocha do carballo da folla Revirada foi quen de sacala mesmo para o prado, "pero safouse do anzol e da liña como se fose unha bruxa e, en tres saltos, ela soíña, coma un gato, voltou ao río e, logo, desde a auga, aínda se me quedou ollando coma se me maldecise. Aquel día non conseguín que me picase troita algunha".
     En datas de calendario, nos pasares de Portavia, formábase un verdadeiro rebumbio de pescantíns para, sequera, poder ollar a troita e opinar de cantos quilos podía pesar. As discusións sobre o peso da troita de Portavía levaban anos como o virgo da Xoana. Unhas veces engordaba moito e outras semellaba minguar. Andaba polos cinco quilos, polos seis, polos oito ou polos dez. "¿Pero poden existir troitas de dez quilos?" Había sempre alguén que o perguntaba. A contestación era que, as "Troitas Lobas", as que mandaban no río, sí. E aparecían os contos que sempre se escoitaron nas ribeiras dos rios falando de troitas pascadas que superaban os cinco quilos. Eran sempre as mesmas historias pero mudando os lugares e os pescantíns afortunados a comveníencia do relato. Nas cantinas, despois dunha hora, o que conta é a música e non tanto a letra.
     Tamén pasaban semanas enteiras e a troita de Portavía non se deixaba ver. Comeza a correr o rumor de que un pescador vido de Ourense, dos Peares ou mesmo de Lugo, fora quen de sacala do río. Outros afirmaban que podía ser que tivese morto porque a el picar picáralle e marcháralle co anzol, así que acabaría atragantada ou coas garnelas desfeitas, morta de fame ao non poder comer.
     Pero un día calaquera alguén chegaba coa nova a unha cantina, por exemplo á do Sacundino, republicano e masón, que era na que facían conrobla os máis señoritos, afirmando que a troita de Portavía seguía estando onde estaba. A nova percorría todo o Val do Asma coma se os regos, presas e regatos funcionasen a xeito de teléfono, que daquelas non existía aínda na zona. Por non haber, non había estrada ata o río.
     Cada vez que corría o rumor de que alguén pescara a troita ou de que algo lle debera de pasar, que xa non se vía, o Fernando, o muiñeiro, sorría e repetía coma letanía en Semana Santa: "a troita de Portavía, rapaces, evos moita troita de Dios noso Señor". O Fernando, despois de horas e anos de observación, diríase mesmo que de relación coa troita, coa paciencia que lle dá o oficio e un tempo que corre ao ritmo do froito na moxega, tiña concluido que ninguén podía pescar aquela troita, A Troita. Que ela dominaba todo o río. Mesmo, afirmaba, que a ollara cos seus propios ollos, saltar a chapacuña para riba e para baixo como se fose un auténtico cabalo das augas. Sostiña tamén, fronte aos pescantís pretenciosos e os pescadores teimudos, que as únicas veces que abocara o cebo era para impedir que outras troitas que a acompañaban picasen.
     —¿Que me diga alguén se estando a troita de Portavía pola redonda foi quen de pescar algunha outra? A pregunta do Fernando non atopou contestación en todos eses anos.
     Os pescantíns e os pescadores comezaron a decir que a troita de Portavía acababa co río, que era unha troita loba que comía toda a cría e non as deixaba inzar. De nada serviu que o Fernando afirmase que na chapacuña sempre houbo moitas e boas troitas e que a culpa non era da "loba" nin rabo de gaitas. A trécola de que a troita de Portavía acababa co río era a disculpa perfeita para que todos se xuramentasen para acabar coa troita, declarada enemigo público do Asma e das súas tracaburradas e fracasos.
     Así que xa non era o prurito de pescala. Levaban anos intentándoo. Senón que, ante tanto desprecio aos pescadores, ante tanta fachendosidade da troita que poñía de manifesto non só a incompetenca senón que quen mandaba naquel anaco de río era ela, conxuráronse para exterminala. Fixérono, pouco a pouco, cuestión de honra. Pero todos querían ser eles os que chegasen co xebro daquel trofeo á cantina.
     Había xa moitos anos, diríase que, desde sempre, lle poñían cordas ben amarradas ao amieiro, coa liña reforzada, anzol das anguías, cebos dos máis variados e, mesmo, untandos con vinte potingues e herbas que preparaba a curandeira da Centrosa e outras aprendices do oficio. Aparecían tronzadas á mañanciña cando voltaban ao cacheo. Nin unha soa corda apareceu con troita. Menos, claro está, coa troita loba.
     Probaron tamén cos trallos. Pero á mañanciña estaban feitos unha auténtica maraña de fíos sen arte nin xeito. Nada na rede, a non ser algunha cobra no veran ou algunha lagarta entre a faramallada.
     Cando abrían a chapacuña para limpar a presa, dábanse cita os mellores pescadores da redonda nas artes prohibidas. Daquela si que aparecían bastantes troitas, pero nunca tantas como noutras chapacuñas. Utilizan as apalpadas, mesmo o Canelas que era capaz de coller unha troita en río aberto acariñandolle a barriga. O Conde de Viana aparecía co cesto e cunha valoira larga furgaba debaixo de cada cachopa, de cada peneda, de cada pedra. Nadiña de nada.
     Chegaron algún ano a limpar todo o birzo, as oucas e as espadanas da chapacuña para dar coa troita de Portavía. Tamén fixeron ano tras ano labarutaxes con sabugueiro e sanguiño para atontar á troita que, dicían, estaba na poza do carballo da Folla Revirada. Como se nada. Aboiaban unicamente as lagartiñas e as samesugas e, ata, algunha rata perguiceira.
     Nas noites dos verán aquelo xa era unha batalla contra a troita de Portavía que agardaba soiña no rio á luz da lua que a gardaba rideira mentres non desaparecía detrás da curota de Furco. Utilizaban o carburo, tanto que chegaba para alumear unha matanza, e a dinamita como se fosen abrir unha canteira. Deixaban o río totalmente esquilmado, con todo o becho vivinte morto. Pero da troita de Portavía, nadiña de nada.
     E houbo tiros contra a troita, como se fose unha cacería. Cada vez que viña de vacacións o Señor de Cartelos (home de moito poder en Madrid, amigo e compañeiro de pesquerías con Franco) afanábase en pescar a ditosa troita. Cando comezou a sona de Portavía, todos os pescadores, ao saber que viña o persoaxe, lle deixaban para el só aquel anaco de río unha semana. Cos anos, o Señor de Cartelos foise cansando de andar tras da troita e dedicásbase a axexala. Cando aparecía, collía a pistola e comezaba con ela a tiro que te criou. Ultimamente xa disparaba cos Mauser dos guardas da escolta. ¡Tirar salvas ao aire! Coma se nada.
     O Señor de Cartelos, co seu poder desde o Ministerio, conseguiu que se fixese unha estrada para unir, polas Veigas, as vilas da Barrela e Chantada, pasando polas cercanías do seu pazo, pero sen tocarlle á finca: elemental. Marcaron a estrada polo vello camiño de Ourense a Lugo, polo que camiñaran Risco e tamén Otero Pedrayo cara San Andrés de Teixido. Para vadear o río Asma, feito aínda un garuliño, esolleron os pasares de Portavía. Alí, marcaron no plano unha ponte. Unha ponte de pedra que asentaba os seus piares na chapacuña dos Soutos. A contrucción da ponte, feita maioritariamente coas pedras das cachafuas do lugar de Portavía, durou dous vrans coas sua respectivas primaveras. Foi esta a época na que a troita de Portavía tivo unha meirande persecución. Ata oitenta homes traballaban na ponte e nos desmontes. Cando acababan as tarefas ou as endeitas (os veciños tiñan que axudar gratuitamente á construcción) facían comidas, devecendo polas troitadas. Homes expertos en todas as artes da pesca, legais e prohibidas, existían entre os obreiros circunstancias que ían gañar uns cartos que non lle daba o traballo nas súas casas.
     Case todas as semanas intentaban unha trécola nova ou vinte veces utilizada para pescar a ditosa troita de Portavía. O Asma semellaba un regato cruzando un camiño de carro. Só dous pozos, o da desembocadura do regato do Suriz e o do Piñeiro tiñan verdadeiramente auga. As pozas debaixo das cachopas e das penas case deixaba ver o seu fondo de enchoupado bulleiro.
     Coa cisterna do tractor do Pepe do Piñeiro, a primeira que mercaron pola redonda, que traballaba na construcción da ponte, secaron os dous pozos, todas as pozas e ata as charquelas. Nadiña de nada. Non apareceu a troita famosa de Portavía, nin o seu rastro nin can que lle ladre.
     —¡Coma se fose cousa do diaño! Eran as verbas máis escoitadas daquela polas cantinas na anoitecida, cando a imaxinación comeza a subirse á cabeza anegado o corpo de tinto, cafés e augardente, para non morrer afogada. O diaño sempre levou moitas culpas naquela redonda desde tempos inmemoriais. Senón que llo digan á Virxe do Faro cantos réditos sacou desa creencía ou trapazada. A imposibilidade de pescar a troita de Portavía case no mesmo plano do confesonario ou no mal de ollo. Coma cando unha rapaza anda para diante, morre unha vaca, enferman os porcos ou se bota a perder unha colleita.
     Segundo ía avanzando a noite, unha e outra vez, a xente contaba como a troita, cando lle botaban a dinamita ou o carburo escapaba polo prado adiante, por eso non lle afectaba. Outros latricaban que tiña unha pel tan dura que non a atravesaban os tiros. Todos, todos gababan a sabiduría especial da troita loba para escapar dos perigos. Cada vez máis xente sostiña tela visto saltar do río e subir a pinotes cara as casas de Portavía nas noites de lúa chea.
     O Tolo do Piñeiro, o máis cordo das cantinas a altas horas, sentenciaba con donosura: "deixade andar a cousa, que a troita siga nadando que os ríos teñen unha vida de seu que nós nunca entenderemos. Todos os meses acantazo a lúa, sácolle un anaco e médralle. O mundo évos o mundo".
     Pouco a pouco, como ocorre coas ideas xurdidas do máis fondo do pobo, comezou a circular unha lenda, que se foi adentrando e tomando posicións nas cantinas xunto aos contos dos escapados e das aparicións, cando, á medianoite, a memoria colectiva se confunde coas arelas e as esperanzas toman aires trascendentes.
     Dicían as falas que a troita de Portavía non era unha troita, senón unha xana. Afirmaban tela ollado de noite sentada nos pasares peiteando os seus cabelos de fachizos nas noites de luar. Corríase que tiña corpo de muller e pernas de peixe, como se fose unha serea, e que gardaba un tesouro na Pena Furada. Cando fixeron a ponte, o Xavier, o capataz, negouse a escachazar a pena como querían todos os obreiros que soñaban con facerse ricos.
    Falaban de que, sempre, sempre, desde que existe polo menos a romaría do Faro, se falaba que aquel anaco de río estaba encantado e recodábase como de noite moitos homes valentes non querían circular polos pasares porque ollaran moitas cousas raras, como luces e tropelías que non se atrevían nín contar. Algúns acabaron no río seguindo non se sabe que engado. Uns falaban de mulleres, outros dunha porca con moitos bacoriños, outros ollaron un pucheiro cheo de ouro no fondo e guindáronse.
     Así que a cousa, non iría de xanas, senón de bruxas. A troita de Portavía sería unha bruxa disfrazada: de aí saberes e poderes. Para outros, unicamente era unha alma en pena: a da Maripepa de Portavía.
     Segundo comezaban a contar, xa moi alá á noite, cando na cantina só quedaban os de moita confianza ollándose de fronte tanto como llo permitise a súa cabeza que flotaba, unha tarde de novembro de non me acordo hai cantos anos, o Asma saído de nai coma un mar, tanto que chegaba ao mesmo lugar de Portavía, unha meniña deste lugar foi arrastrada pola enxurrada. O corpo nunca foi atopado nin vivo nin morto para mágoa de toda a redonda. Até unha semana durou a procura da desafortunada, día e noite, polas xentes das sete parroquías.
     A Maripepa, a noite despois de facerlle os funeirais "in ausencia" a probe da súa Xaniña, saíu da casa sen que ninguén a vise e guindouse á chapacuña dos dos Souto. As falas, alá moi á noite, e con moito viño, que coas ánimas non se xoga, din que esa troita é a mesmiña Maripepa en pena e na procura sen acougo da súa Xaniña. A Maripepa que coida as outras troitas pensando que pode ser a súa filliña.
     O Pepe da Ronda, o bo do home da Maripepa, desesperado como só pode estalo quen perde a vida sen morrer, colleo os seus outros catro fillos e marchu para a curota do Faro. Máis alá aínda do lugar da Matanza, onde Almanzor tivo que deixar as cen doncelas galegas que levaba para España despois de perder a batalla. Alá enriba, nun risco, entre penas e lobos, comezou a construír unha casa e un curro para as vacas. Unha casa onde "nunca máis poida chegar unha enxurrada", deu como toda explicación para aquel desatino. Hoxe o lugar chámase Portapena, solitario gardián dos nubeiros, vixiador das tronadas.
     Ao pouco de abrise a estrada, inaugurada con festa na carballeira do pazo, apareceu na ponte de Portavía un enorme peixe esnaquizado polas rodas dun coche. Os entendidos sentenciron que era dunha troita loba que debía de pesar, polo baixo, alomenos doce quilos ben pesados. Como sempre pasa, non houbo unanimidade. Pero todos concluíron que tiña que ser da famosa troita de Portavía.
     Desde aquela ninguén a ollou máis. E houbo que procurarlle unha explicación. Uns afirmaban que a troita era a Maripepa e que, coma sempre, nas noites de luar, ía á súa casa sentar na fría lareira. A grande pedra da lareira estaba no medio da ponte e alí subía a Maripepa a contar as súas penas aos ancestros que habitan no fogar. Ensimismada como estaba, o camión do Tagarrillo esnafrouna contra o peitoril cando tentaba saltar ao río.
     Moitos non acreditaban. Afirmaban que todas esas cousas eran paparruchadas e, explicaban, científicamente que a troita non estaba afeita ao pasar dos coches. Que tanto ruído a voltou tola e que decidiu suicidarse na estrada en sinal de protesta.
     Desde aquela, Portavía desapareceu, xa non queda nin siquera o nome. Alá arriba, vixiante, aparece Portapena.

 

Biblioteca Virtual Galega, Deputación da Coruña.

 Saír