OS MUÍÑOS DOS RÍOS GALEGOS.
Aquí podes controlar a música, apagala, baixala, deixala soar..
Nota: o esquema que poño é o dun muiño de Camba en Ourense. O nome dos componentes do muíño varían bastante dependendo da zona, por exemplo na provincia de Pontevedra a muxega chámanlle moega, a segurella segorella e así moitas máis palabras Os interesados en ver estas diferencias e tamén en analizar polo miudo os muíños da zona de Cotobade (Carballedo), Mourente, San Xurxo, etc, todos eles en Pontevedra, recomendo o libro "Muíños de río das terras de Pontevedra" de Ramiro Barros Justo e publicado pola Deputación de Pontevedra a 2ª edición no 2005. Unha marabilla de datos, dibuxos, esquemas e investigación en xeral.
No esquema e no texto utilizo os datos do sensacional libro de Elías Domínguez, sobre "Camba un pobo, unha xente, unha historia", un libro marabilloso que tamén recomendo.
Deste libro saquei o esquema do muíño que aparece o principio, foi o primeiro libro que usei por ser da provincia de Ourense. Unha xoia que conta todo sobre o pobo de Camba en Ourense. Editado por Auria no ano 2000.
Deste libro saquei casi tódolos os dibuxos, e un libro incrible soio dedicado os muíños galegos (de Pontevedra). Un traballo de casi 300 páxinas marabillosas. Ed. Diputación Pontevedra 2005.
O esquema, marabilloso está sacado do sensacional libro de Ramiro Barros Justo "Vocabulário ilustrado da terra de Cotobade". Novembro de 2013. Un libro único, cun traballo incrible.
Este muíño (muinho) é nada menos que do Frade (Loureiro), a terra do me pai, Secundino Lorenzo Vidal, concretamente naceu no Frade, polo tanto é unha obriga para mín poñer este esquema que apareceu posteriormente..
No traballo vedes o que estou a dicir.
Neste traballo está máis explicitado o nome de cada cousa como Pousa-foles, Canleiro, lubete, touce (eixe), con palabras novas como bufardo.
Muíño hidráulico:O esquema e o texto está sacado do libro Camba un pobo, unha xente, unha historia. Un libro precioso de Elías Domínguez Prieto. Tamén do artículo "Os muíños" de Manuel Seoane Feijoo, aparecido da revista Lethes no nº 1.
O muíño de auga (hidráulico) é unha maquina que utiliza a forza da auga do río para moer o grau, para elo move un gran pedra ( A Moa ou Pedra) sobre outra pedra fixa (Penedo ou Pe) e no medio o grau, estas grandes pedras son capaces de convertir o grao en fariña (sexa de centeo, trigo ou millo).
Mais ou menos un muíño de rodicio horizontal ( ollo que tamén os hai verticais, nestes a roda chámase bruia, pero son os menos, ver a palabra acea) consiste no seguinte:
A forza da auga que entra polo rego ( tamén chamado rairo) (18) move o rodicio, o chocar coas penlas, que son as que reciben o impulso da auga, ( 24-25) que roza co penedo (15) e a pedra. Como o grau de trigo ou centeo ou millo baixa pola muxega (4) remata triturado entre as pedras.
A zona do muiño onde vai o rodicio chamase inferno, realmente é por onde sae a auga a gran presión e choca coas penlas do rodicio, facendo xirar deste xeito a moa, que realmente é a que tritura.
O inferno do muiño,
un lugar onde está situada a roda que move todo o muíño (o Rodicio). A peza de atrás é para deixar pasar máis ou menos auga, chámase canela e tamén biqueira, sateiras, billa, gateira, e outros... Aquí na fotografía está pechado polo pexadoiro (piadoiro, pechadoiro), que está posto simplemente por diante.
En Pontevedra chámase biqueira, por Camba canela, peor tamén se chama sateira, billa e gateira. esto demostra a riqueza, unha vez máis do galego e o que se está a perder... No dibuxo unha das moitas biqueiras que hai nos muíños de Galicia. Está sacado do libro de Ramiro Ramos.
O freno levanta máis ou menos a pedra do penedo podendo moer máis fino ou baixandoio de todo impedirlle que xire. O tarabelo salta sobre a pedra e fai vibra-la cornizuela (quenlla en algúns lugares) para que vaia deixando cai-lo grau.
Muíño de millo do Castiñeiro no río Brull en Quins, Melón. ( Fotografía de Jose A. López). Aqui vese perfectamente o farneiro que é onde cae o gran moido, ou sexa onde se recolle a fariña.
Os muíños teñen mecanismos para detectar cando se termina o grao, incluso tamén para levantar a pedra para arranxala, cando se pon lisa.
O tarabelo ou tanxedoira, por exemplo, marca perfectamente para o muiñeiro como vai moendo o muíño, si vai despacio, si vai a prisa, etc. No Incio chámase petapouco.
O río recóllese nunha presa (Ceña ou guiar), logo desvíase por un rego (rairo) ata un tanque por onde a auga penetra con forza no muiño para mover o rodicio. Normalmente faixe tamén un quebradoiro para desviar outra vez a auga o río si se quere.
Nesta fotografía pódese ve-la presa, neste caso en Allariz, a auga recóllese por un rego o fondo a esquerda, e logo dun pequeno desnivel penetra no muiño.
As veces a presa aproveitase para varios muíños.
Eique neste esquema vese a muxega onde se bota o saco do grau, este vai caendo pola cornizela e o burato entre as pedras que o aplastan e moen. Pode verse o tarabelo, un invento para botar o grau pouco a pouco. Fai un ruido especial.
Lóxicamente para que a auga do río entre polo rego (ou rairo) (18) hai que desviala do río . Esto faixe cunha presa, guiar ou ceña, logo faise un rego ou conducto da auga ata o muiño, este rego leva un quebradoiro que devolve a auga o río, o rego sempre cun desnivel para que a auga colla forza para entrar no rego do muiño e mover o rodicio e todo o sistema.
(Libro "Muíños de río das terras de Pontevedra" de Ramiro Barros Justo)
Os dibuxos que aparecen a continuación son parte do libro que recomendo na súa totalidade. A miña pretensión é puramente didáctica e soio poño pequenas partes do traballo. En calquera caso si o autor non ve correcta esta achega pola miña parte non ten máis que decirmo.
Parte externa dun muíño coa presa (ceña), pontella, canle (gavada, gavia, loada), e muíño. A última parte, onde está a caída da auga chámase canleiro en Pontevedra, na zona do Incio xa oín a palabra alxibe.
Neste dibuxo vense algúns dos rodicios empleados nos muíños de Pontevedra. As penas son as penlas en Camba. Hai quen lles chama culleres (Eligio Rivas).
No dibuxo orixinal aparecen máis.
Uns son de fundición outros teñen as penas de ferreiro ou están feitos dunha Moa.
Os rodicios van no inferno do muíño ou parte baixa. A auga sae a presión pola canilla (billote ou bofetón) pega nas penlas e move o eixe que vai dar a Moa.
Esta peza é a máis dificil de entender, e o Eixo, ven dende abaixo, dende o rodicio que o fai xirar e que o final gracias a segurela que é a primeira peza de arriba xira a moa. A segurela vai incrustada no Beo (barra de ferro que vai dende o touza ata a segorella, outros chaman lobete).
Ese eixo pasa por medio do Penedo ou pe, atravexa a Buxa e vai incrustado na moa pola parte de abaixo.
No libro de Ramiro Barros veñen explicados todos os tipos de eixos que se utilizan nos muíños estudiados por el en Pontevedra.
Tamén hai distintos tipos de segorella (que é unha peza de ferro encaixada no extremo superior do beo e que sustenta a moa), o normal e a segorella do dibuxo anterior, marcada có nº 1.
Neste dibuxo vese por onde vai o eixo, atravexando o Pe pola Buxa e encaixando coa moa según sexa a segorella.
Esto é o que se chama mecanismo de trituración.
Observar como vai a moa en relación o pe, xa que se cerra nas esquinas e vexe máis aberta o principio. Evidentemente esta é a forma para moer. A fariña moida sae polo Moente, os nomes están moi ben postos: entrante, rachante, moente.
A buxa é unha peza fundamental xa que faixe de madeira de bidueiro e vai encaixada no pe, cumple dúas misións unha non deixar pasar o gran para o inferno e dúas servir de punto de suxeición do eixo o pasar o beo por un buraco a medida. Todo vai milimétrico.
Algúns tipos de ra e agullas, hai máis no libro citado de Ramiro Barros. Eu a que máis vexo en Ourense e a de pedra (a da dereita) tanto a agulla como a ra sobre todo en muíños dun soio rodicio e pequenos.
Estas son as pezas de sustención do xiro do eixo na parte de abaixo a agulla (aguillón en Camba Grilo noutros lugares) é a parte de arriba ou sexa o eixo e a ra (porca en Camba) é a de abaixo, poden ser de ferreiro ou de pedra. Aquí hai tres exemplos unha a da esquerda leva a ra de pedra e a agulla de ferreiro. A do medio é toda de ferreiro e a da dereita son de pedra as dúas.
Aquí vense como encaixan todas as pezas có obxetivo de mediante a auga e o rodicio facer mover a moa para que realmente moa o gran.
Por curiosidade a Moa ten 1,20 m de diametro e sobre 0,20 a 0,30 de groso o pé ten sobre 0,50 de groso.
Dentro do muíño son moi importantes as moegas ou muxegas que levan consigo toda unha tecnoloxía implícita de mecanismos que fan caer o gran para que se moa, controlen a cantidade, a calidade, o tempo e un longo etc. Neste dibuxo tendes uns cantos modelos de moegas, sacada do libro citado, "Muíños de río das terras de Pontevedra" que traía no dibuxo seis máis que eliminei, non porque non me pareceran interesantes sinon pola sencilla razón de que así a copia non fora tan grande. Os interesados penso que é un libro imprescindible e merece a pena mercalo. Dentro das escollidas a última da dereita é a que utilizan no Muiño de Cuíña e ten a particularidade de ir pechada de madeira e ter un tarabelo especial. Leva farneiro, que é o lugar onde se recolle a fariña. Podedes vela en funcionamento neste video que saquei eu no seu día.
Resulta tamén moi curioso o sistema que tiñan para mover a moa e así poder picala, por exemplo. O sistema chámase a burra.
No libro citado analiza moitas máis cousas interesantes e básicas como as caixas de fariña e lugares onde se recolle a fariña. Por suposta os tipos de moas según sexan "negreiras" ou do país, moían maíz, ou "albeiras" máis especiais para moer centeo ou trigo. Os pechadoiros de entrada de auga as biqueiras (billas), as pezas de parada que hai moitas, os canles que levan as augas os muíños que pode ser un ou varios e ademais de distintos tipos según as caídas dos mesmos.
Tamén trae un vocabulario do muíño de máis de cen palabras entre as que están algunhas xa explicitadas e outras que me gustaría poñer neste dicionario fluvial inda que o tema se escapa un pouco.
Os canles poden ser de moitos tipos, dende vertical ata inclinado como o deste dibuxo. Por certo o piso do muíño chámase tremiñado.
Algunhas expresións que considero interesantes:
Andar en van: Dise do muíño cando xira a moa sen ter gran para moer. Tamén se dice cantar na pedra.
Calcafoles: ferramenta para erguer o muíño na cruz e apretar a fariña dentro dos foles. Tamén se chama calcadoiro e atelladoiro. Trátase dun pau de 50 cm. redondo por un lado e en cuña polo outro.
Fol: é un pelello de cabra ou ovella invertido que despois de seco foi cosido deixando o pescozo para meter a fariña. Aquí traíase o pan e levávase a fariña. A impermeabilidade contra a chuvia e a manobrabilidade eran as súas vantaxes. Tamén lle chaman cerrón e morral.
Froula: nube de fariña que se apega ás paredes e teito do muíño. Tamén se chama foula.
Froulear o muíño: Dise do muíño cando levanta moita froula.
Maquía: Parte do gran que cobra o muiñeiro en pagamento do seu traballo. Normalmente era un maquieiro por ferrado (sobre 20 kg.)
Maquieiro: é a medida de madeira coa que se saca a maquía dos sacos. Aproximadamente sobre un kg.
Muiñada: Conxunto de traballos que se realizan no muíño para converter certa cantidade de gran en fariña. Tamén se dice moiñada.
Pear: chegar as augas do río a cubrir o rodicio,o oque impide o seu xiro e inutiliza o muíño. Sinónimo alagar.
Troar o muíño: Producir o son característico cando está a moer. Tamén se dice ruxir o muíño ou cantar o muíño.
Queda claro que os muíños son un inxenio apaixonante e que utilizaban os ríos dunha forma marabillosa.
Compre engadir que inda por riba o facían dunha forma ecolóxica , sin perduxicar para nada o seu canle e os seres vivos que habitan no mismo.
Muíño típico no río Tambre, cunha boa presa que abastece de auga. A fotografía é de José M. Salgado.
Hai muiños incríbles en tódolos ríos de Ourense, muiños con moitos rodicios, eu coñezo algún de cinco como o de San Mamede Moldes no Arenteiro, pero o normal son de unha ou duas rodas. (Últimamente vín un muíño na zona de Outomuro, que tiña 10 rodicios, en realidade son varios muíños en serie. Río Arnoia. Ourense). Tamén hai muíños en serie como os da Fervenza do Barbantiño que eran tres colocados seguidos, ou os de Folón, no baixo Miño que son maravillosos.
Muíños de Folón, no baixo Miño. Fotografía de José M. Salgado.
Muiño de Cambeiro, no regato do Grañal en Vilar do Grañal, un típico muíño con dous rodicios para moer. Chegou a ter 230 clientes no seu apoxeo. ( Fotografía de José A. López. O muíño é de D. Antón Blanco.)
Incluso os muiños reciben varias clasificacións según sexan de canle ou de pozo, os de canle son máis frecuentes ( o que estou a describir), os de pozo denantes de entrar a auga teñen un pozo de tres ou catro metros onde se encora a auga, para salir logo con presión ( utilízase máis en ríos de pouco caudal). O normal é un sistema mixto.
Muíño de Nocedo. Esta fotografía está sacada da revista Lethes.
O rodicio que se situa no muiño nunha zona que se chama o inferno. Fotografía sacada da revista Lethes.
Outra clasificación e según o que moan así muiños albeiros que son os que moen o trigo, muiños negreiros para moer o maíz, etc.
Tamén según foran particulares, para uso propio ou o más frecuente os chamados muiños de maquía ( a maquía era sobre una libra ( 600 grs.) por cada once kilos) , onde se alquilaban a cambio de fariña. Muíños de herdeiros, muíños de rolda ( como son os de Camba onde os veciños teñen un tempo de utilización).
Os muíños dun soio rodicio chámanse roulóns.
Sobre os muíños de Ourense podíanse escribir varios libros, de feito hai uns cantos sensacionais. Hai toda unha vida o redor destas construccións, e de destacar a influencia que tuvo a instalación dun muiño nunha zona do río, normalmente os muíños están en paraxes de montes, sen construccións preto, e o muíño implicou un cambio da zona radical o ter que facer camiños, presa, acceso, modificación do río, etc.
É tamén incrible como están feitas estas construccións de modo que respetan, a maioría, o río, cousa que hoxe non ocurre coas minicentrais, centrais, etc. que esnafran o río para sempre.
Na fotografía o exterior e o interior do muiño de José Antonio Mourín e Mercedes Macía, dous colegas do IES As Lagoas que tuveron a feliz idea de restaurar un muiño como "Acea de baixo" no río Sarria, iniciativas destas son importantes para os ríos galegos e non salvaxadas como as minicentrais que esnafran os ríos. Unha aperta amigos Mourín e Mercedes. Ver máis fotografías deste Muíño.
A importancia a nivel económico dos muíños está fora de toda dúbida. Tamén a súa importancia social, cultural e de relación. Todo esto perdeuse hoxe coa chegada de outros tipos de mecanismos para moer.
Este dibuxo está sacado do libro xa citado de Ramiro Barros, pero no contexto do deterioro que teñen actualmente os muíños e o pouco que se fai para restauralos, polo menos algúns...
Unha muiñada era unha antigua xuntanza festiva de mozos e mozas en torno os muíños, mentras se esperaba pola vez para moer.
Nesa muíñada había de todo: poesías, cancións, refráns, adiviñas, contos, xogos, e moitas máis cousas ...
Ver unha pequena mostra:
Poesías:
Unha noite no muíño
unha noite non é nada
unha semaniña enteira
esa sí é muiñada.
O muiño do teu pai
eu ben lle sei o tempero:
cando está alto, baixalo
cando está baixo, erguelo.
Dios cho page churrusqueira
téñocho que agradecer
cando vou ó teu muíño
sempre me deixas moere
Fun esta noite o muiño
nin moín nin muiñei;
perdín a trenza do pelo
iso foi o que gañei.
Hai unha poesía marabillosa de Eduardo Blanco Amor, non me resisto a poñela:
Ledo o muiño
moía con presa
cando a pobre da lúa
caíu na represa
Nadies ollouna
¡Deis, que estropicio
Vaise a quebrar entre os paus
do rodicio
¡Veciños, vinde!
-unha voz brúa-
¡Botaille a mau a esta tola da lúa!
Os nouturnios
Eduardo Blanco Amor
Famosa tamén é esta canción da burriña:
A miña burriña,
cando vai pró muíño, ai,
toda enfariñada
cheíña de frio.
Cheiña de frío
e máis de xiada, ai,
a miña burriña
sempre anda cargada.
(Anónimo Carballedo)
É famosa tamén esta canción:
Eu non sei, eu non sei,
eu non sei que pasou no muíño
eu non sei que debeu de pasar...
Moendo moe que moe
moendo unha muiñada,
moendo moe que moe
unha mañán de xiada...
--------------------------------------------------------------
O refraneiro non é pródigo cós muiños pero algún refrán hai:
Auga pasada non move muíño
Mudarás de muiñeiro, pero non de ladrón
Muíño parado non gaña maquía
---------------------------------------------------------------------------
Adiviñas:
¿Que cousa é
que come polo ollo
e cuspe polo pé?
(Carballedo)
¿Que será unha cousiña cousa
que anda e anda
e nunca sae da casa?
(P. Martín)
----------------------------------------------------------------
Xogos:
Este é o xogo infantil da roda.
Trátase de que os rapaces collidos da man xiran en roda mentras cantan:
Vira vira
moe moe
como a pedra
do muíño;
da fariña
irá salindo
pan de broa
trigho e ¡millo!
(Almofrei)
O decir millo os rapaces deben sentar no chan; o último en sentar fica fóra da roda.
Nota: este xogo e algúns poesías, as adiviñas e refráns están sacados do libro "Muíños de río das terras de Pontevedra" de Ramiro Barros Justo.
Trátase polo tanto dun patrimonio que esmorece e non debera ser así. Un pobo que olvida a súa historia ou non cuida o seu patrimonio mal vai...
FOTOGRAFÍA DENUNCIA.
Tubería da minicentral do río Deva en Quintela de Leirado.
¿Que ten que ver esto cos muíños da zona?.
Moi doado, as fotografías están feitas no ano 1998, na zona da central, vexan a fotografía da dereita xa que resulta incrible.
As pedras que se ven son MOAS DE MUÍÑOS DA ZONA.
Esta é a central inaugurada por Fraga e Vitorino polos anos noventa.
As pedras que se ven son algunhas moas de muíños da zona, parece que teñen colección. O feito é que o montar a minicentral deberon desfacer tódolos muíños dende o azud ata central que se ve o fondo.
Incrible a desfeita que fan os minicentraleiros no noso patrimonio cultural. Sirva estas fotos como "pataleo" xa que a nosa Consellería de medio ambiente, dalle o mismo...
Ampliación.
Videos e traballos interesantes, insertados da rede, sobre os muíños e o seu funcionamento, seleciono estos catro polas súas características:
Gústame moito o traballo feito por Paloma Otero López, ex-alumna do CEIP Campolongo (Pontevedra), sobre os muíños en Galicia. Fantástico. merece a pena velo. Utiliza unha ferramenta onde mezcla, textos, esquemas, videos, etc. O final queda unha idea clara do que é un muíño, do que representa, dos tipos según distintas clasificacións, do funcionamento, do folclore, lendas, poesías, e moito máis...
Pulsa a imaxen anterior e comproba a marabilla deste gran traballo.
¡E N H O R A B O A!
Muíño de Morgade, un muíño de Cotobade que me trae lembranzas. De Cotobade é a miña familia por parte do meu pai.
Quen sabe si estuvo nalgunha muíñada neste muíño de Morgade...
Dar as gracias a Xoan Arco da Vella por poñere en internet este e outro moitos muíños. Un gran traballo. Moi boa música.
Muíño de Cabanela en Porto do Son, vese moi ben moitas zonas do muíño e os seus nomes. Ademais faixe unha demostración de moída de millo. O muíño é moi sinxelo pero ten todas as pezas menos o farneiro quje vai o chan...Enhoraboa.
Video sobre o Muiño de Pepe do Sancho no Incio, un video con moitas explicacións. Ollo é un muíño un pouco especializado, non é un muíño simple, ten ata peneira para sacar os farelos para o ganado e a fariña boa a outro lado. Ou sexa un farneiro en condicións.... Moitas cosas interesantes na explicación. Básico.
A música que probablemente sona é de Luar na lubre e está dedicada os muiños, "Chascarrachas do muíño..."...
Saír.