Chámanse Batan a unha máquina movida pola acción da auga que, provista duns mazos, serve para bater en mollado os tecidos saídos dos teares, para conseguir dese xeito apertar os entramados, así como lavala ou desengrasala.

Básicamente dos teares saían os tecidos de la e de liño. Estos tecidos, que se facían artesanalmente nos teares,  saían cunha textura moi floxa, polo que se desfiañábanse moi facilmente. Para apretar esta textura utilízabase o batán.

Manta feita con liño. Curiosamente esta manta foi feita pola aboa da miña muller; unha muller do pobo de Calvos, en Vilasouto no Incio (Lugo). Chamábase Concepción Seara.

Ver esta fotografía máis o detalle ó final...

Os batáns conseguían estas texturas, precisamente.

Chámase tamén Folón, en Ourense pola zona de Entrimo,  e Pisón.

Folón  de Entrimo, en Ourense, xa desaparecido e que describe Xaquín Lorenzo no libro "Os Oficios".

O folón van as mantas para ser rematadas, deste xeito aprétase a súa trama e amalgámase as súas febras. Tamén os picotes (tecidos de mezcla de  la e liño).

O folón necesita dun río que faga xirar a roda que se ve na figura. Trátase de algo parecido os muíños e as ferrerías.

A roda leva uns caixóns (ou unhas palas)  sobre os que cae a auga para movela. O funcionamento é simple xa que o mover a roda que vai con catro radios,  fan mover e xirar o eixe. O xirar  fai mover unha especie de martelos, no dibuxo vense dous, que son os que mallan sobre o lenzo.

Para foloalo tecido, conta Xaquín Lorenzo Fernández, hai que mollalo na pía , polo que fan uns pequenos canais para que a misma auga molle o tecido o mesmo tempo que o mallan. O lenzo debe estar sempre mollado pero non lle convén a auga fría. No inverno quéntase a auga e mantense mollado mentras actuan os mazos.

Na fotografía o batán de Mosquetín en Vimianzo, que como se pode ver non quedaba nada.

Actualmente están recuperados estes  batáns. Fíxoo a Deputación da Coruña.

Efectivamente están recuperados estos batáns:

Estes muiños sitúanse á dereita do río Grande e suman en total sete muíños máis tres batáns. Recóllense en dous edificios sobre o río, sendo os muíños destinados á malla da fariña e os batáns para o liño e lá. Durante séculos constituiu unha importante industria e os seus servizos eran demandandos máis aló dos límites naturais de Soneira. Actualmente están sendo rehabilitados pola Deputación da Coruña co obxetivo de reformalos nun museo.

Ver este link

Ver estas fotografías e explicacións da miña visita a estos batáns en agosto de 2012.

 

Este é o cartel do que hai actualmente instalados no Río Grande, nos batáns de Mosquetín un conxunto etnográfico que hai que velo... Agosto de 2012.

Estos batáns funcionaron ata o ano 1966. No Catastro de Ensenada figuraba documentado este batán na zona.

Nun dos edificios hai instalados tres batáns completos. Veremos o que dura está sobresainte instalación e recuperación. O día que visitamos estos batáns e estos muíños. 06/08/2012,  non había ninguén na zona e estaban abertos. Seica que debido a maldita crisis, esto comenza a estar abandonado. Mal asunto...

Fotografía do autor da web.

Os batáns de Mosquetín están en Vimianzo, a carón do pobo de Baio (Costa da Morte , A Coruña)  no río Grande. Ver un conxunto de fotografías sacadas por mín en agosto de en agosto de 2012.

 

Explicación de como funciona un batán:

O funcionamento dos  batáns é a seguinte: As mantas colócanse nunha Pía do batán (ver 6), que é unha cavidade que hai na parte central da Mesa. Entra auga pola Canle (0) e bate con forza contra as Paletas (ver 1)  Cuncas ou Penas do Rodicio, que é unha roda xiratoria coma a do muíño, pero que na do batán colócase en sentido vertical (Ver 1). O virar desta roda co bater continuo da auga fai virar tamén o Eixe ó que vai unida, de onde sobresaen dous grosos tablóns chamados as Elevadoras (ver 2), que ó petaren contra o estremo das Almancas (ver 7), erguen alternativamente eses pesados cepos prismáticos, as Manlles (ver 3). E estes son os que mazan as mantas (ver 5) ó caeren con toda a forza contra a Pía (ver 6). Outros datos curiosos: A operación de batanado ou foloado duraba unhas 24 horas xa que primeiro había que mollar a manta e logo colocala na pía, o mazo actuaba según a entrada da auga, ata 40 golpes por minuto,  pero había que cambiar a posición das prendas tres veces no proceso. Tamén engadir auga continuamente. A prenda mermaba 1/4 do total. A dedicación no traballo tiña que ser total... Da importancia dos batáns na economía local fala un decreto de Carlos III (1771) no que declaraba exento de sorteos do servicio militar os fillos dos bataneiros "...los Maestros, Fabricantes de lanas y sedas, Tundidores y a los batanes, prensas y perchas; pero no a sus ayudantes y aprendices...". Os primeiros batáns que hai con documentación en España datan do século XII en Gerona. En Galicia aparecen concretamente os de Mosterín no Catastro de Ensenada. en 1753.

Outras fotografías de batáns:

En Taramundi (Asturias) pero moi preto de Galicia, hai un conxunto etnógrafico onde se pode ver entre outros como un batán ou folón. Ver este link. É o conxunto etnógráfico de Teixois. Unha marabilla, composta dun muíño, o afiador, un batán e unha ferrería, todo movido pola auga dun pequeno regato; unha marabilla de montaxe todo funcionando en tempo real...

Fotografía da miña propiedade (Secundino Lorenzo)

Outra vista do pobo de Teixois en Taramundi, Un museo imprescindible de ver basado na forza da auga, o regato está a vista. Fotografía da miña propiedade (Secundino Lorenzo)

Enfrente está o batán e a dereita a ferrería, todo funciona en base a un muíño situado na parte alta e que aproveita a auga para moer e encher un pequeno pozo de agua. Agua que servirá despois para facer traballar o afiador, o batán e a ferrería co martelo e cun sistema, basado no efecto Venturi para suplir o fuelle. Efecto Venturi utilizando a auga. Moi inxenioso. Por certo cunha explicación boísima da guía do museo. ¡Enhoraboa!. A miña visita foi 24/09/2015.

Nesta fotografía, sacada do link especificado anteriormente,  vese o batán de Teixois en Taramundi que está en perfecto funcionamento. Observar que básicamente coincide có descrito por Xaquín Lorenzo có de Entrimo. Por certo en Asturias tamén se chama pisón. Igual que en Ourense.

Aproveito para decir que Taramundi (Asturias) moi preto de Meira (Galicia) ten uns museos que foron os mellores que levo visto na miña vida, en canto a aproveitamente hidráulico,  e vín moitos...Ben montados, con xente profesional explicando os temas, e funcionando en tempo real perfectamente.

Así se fan as cousas...

---------------------------------------------------------

 

Ver este video sacado do link Navegando polos ríos de Trazo . Batán de Oa do río Choia.

-------------------------------------------------

Para rematar ver o detalle da manta feita nun  tear de Calvos, Vilasouto, no Concello do Incio en Lugo.

Unha marabilla, feita por Concepción Seara,  unha muller que polos anos corenta  e cincuenta facía estas marabillas no pobo de Calvos, na casa da Bica,  en Vilasouto o Incio (Lugo).

Saír.