Galicia borrosa

( Santiago Lamas. 2004. Publicacións do Seminario de Estudos Galegos)

Santiago Lamas Crego naceu, seica que por azar e non por predestinación,  en Pontevedra; é xefe do Servicio de Psiquiatría do Complexo Hospitalario de Ourense, e dedícase exclusivamente a asistencia pública (do que presume e con razón). 

Ten publicados varios libros e monografías da súa especialidade, pero este libro Galicia borrosa un ensaio borroso é un libro especial. Neste libro, Santiago, toca moitísimos temas sobre Galicia, sobre os seus aspectos borrosos que son unha chea deles.

Lóxicamente, no libro fala dos ríos de Galicia, o pais dos dez mil ríos e dez mil fontes, a eles  dedícalles un capítulo que coido é unha auténtica xoia para esta página www.

Dende aquí doulle as grazas por escribir e publicar un libro que me pareceu sensacional e moi currado. Un libro básico para entender a nosa terra en tódolos aspectos.

Reproduzo integramente o capítulo citado.

Galicia borrosa. Santiago Lamas

    Volver 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Galicia borrosa.(Santiago Lamas)

(Páginas 146 a 150)

 

Río Arenteiro no Carballiño. Ourense.

 
    A sabedoría acompaña ós ríos, di un proverbio chino que Michaulx recolle cando viaxa por Asia, engadindo pola súa conta: sabedoría e paz. A Xapón, continua Michaux, seguindo o ronsel de Canetti, compríalle un gran río que non ten. No seu lugar posúe o Fuji, un volcán maxestuoso que o inunda de cando en vez de fogo e lava. O vello espíritu guerreiro do Xapón, a súa sociedade militar tal vez dependa máis do que nos gustaría admitir dese volcán convertido en símbolo masa ou da ausencia dun gran río.

    Galicia, de terras de escorrentías que acollen pouca auga, e de serras e montañas propicias para a nacencia de regatos, é, segundo Cunqueiro, o país dos dez mil ríos, tamén o das dez mil fontes, pero non hai unha mitoloxía nin unha literatura extensa sobre o seu gran río, o Miño, como a que existe salvando as distancias e as lonxitudes, para o Rin, o Nilo ou o Missisipi. Hai historias do Baixo Miño, relatos de pesca, ou algunhas lendas como a do Limia ou as do Eume, Landro e Sor, ou referencias casi relixiosas ó Pai Miño, pero pouca mitoloxía. Bouza Brey referíndose a tempos pasados di como Risco, que os galegos consideran os ríos como seres vivos e neles vivían xenios, feiticeiras, xacios e lavandeiras enmeigadoras pero seica que tamén os encoros fixeron desaparecer a todos estos seres. O intento de atopar en Galicia, como pretende Simón Schama, as veas do mito debaixo da superficie non semella ter entre nós  moitos resultados e de feito é o mesmo Bouza Grey quen lembra que estos seres míticos dos que fala, non pasaron a plástica en forma de estatuas, pinturas esculturas ou gravados. Fraguas laiábase de que Asorey non representara o noso río como Apolodoro de Damasco representou ó Danubio na columna marmórea de Traxano en Roma.

      En Lanscape and Memory, Schama estudia estas mitoloxías nas augas, no bosque e na pedra (e nos monumentos coma fontes ou esculturas que as escenifican), aínda que outros estudiosos da paisaxe como Cosgrove, consideran que Schama esquece nos seus estudios as paisaxes máis importantes, as terras cultivadas, aínda que aquí xa se dixo, o clarexar, sementar, cultivar ou encorar, fai que fuxan dos bosques ou dos ríos, menos das fontes, os mitos alí refuxiados, polo que é complicado mergullarse baixo a superficie na procura dos mitos nestes territorios.

    Desde a construcción de encoros de modo masivo, sen escalas para a circulación da súa fauna, os ríos convertéronse en estanques que non herdaron a xa escasa mitoloxía dos seus pais creadores, pero que enterraron memorias de séculos. Baixo as augas encoradas repousan centos de casas antigas, de mámoas e petroglifos, de vellos campos de cultivos, de vides que facían viños de sona, de vellos camiños...Só algunhas igrexan sobreviviron ó asolagamento e acompañaron ós veciños ós nosos asentamentos na memoria. A viaxe de salmóns, anguías e lampreas río arriba detívose ó mesmo tempo que se detiña o fluír simbólico e mitolóxico. ¿Son imaxinables seres míticos vivindo nos encoros dos Peares ou de Belesar?. Galicia xa non é o país dos dez mil ríos, senón o país dos "dez mil encoros". Só na provincia de Ourense cóntanse 24 grandes encoros. En toda Galicia están en proxecto moitos máis, por non falar das ducias de minicentrais que inzan alí onde non hai quen se opoña. Non había antes parroquia ningunha sen alomenos un gromo de regueiro con troitas e píntegas. Dentro de poucos anos, de seguir as cousas como agora, non haberá parroquia sen a súa minicentral e as troitas, se hai sorte, estarán abeiradas a ela nos estanques dalgunha piscifactoria próxima. 

    Nos seus 350 kilómetros de percorrido o Miño "crea" mais de vinte comarcas naturais. Río episcopal que enlaza as sedes de Lugo, Ourense e Tui, o Miño é hoxe con Sil un eito de estanques artificiais nos que as súas augas se demoran antes de ser convertidas en enerxías que fluíran na súa maior parte cara ás cidades para alimentar as novas mitoloxías de masas que medran nas urbes abeiradas ó mundo audiovisual e tecnolóxico.

     O Miño, un río que hai séculos era o corazón da Galicia romana e sueva, é agora, como o Rin, en parte do seu percorrido fronteira de terras que estaban unidas. Escribe Joao Verde:

 

Vendo-os asim tao pertinho

A Galicia mailo Minho

sao como dois namorados

que o río traz separados

quase desde o nascimento

deixai-os pois namorar,

ja que os pais para casar

lles nao dao consentimiento.

 

 

    Tal vez o río do esquecemento non sexa o Limia senón o Miño. Esquecemento de dous pobos que foron o mesmo durante séculos e tamén un esquecemento "inverso", de tal xeito que quen o deixa as súas costas para ir a outras terras pode sufrir o mal do non esquecer, e dicir, a morriña.

    O Danubio, escribe Claudio Magris, ten unha fonte disputada. Algúns remontaron o seu curso ata un lameiro e desde aí a un canelón que a súa vez é alimentado por unha billa que ninguén soupo ata agora pechar. O Danubio nace entón dunha billa que pinga sin pouso e sen que ninguén a poida arranxar, en medio da Selva Negra. Anécdotas aparte, a disputa entre Donaueschingen e Futwangen como lugares natais, mantense hoxe en día, mesmo con preitos e reclamacións. É este un exemplo de como os científicos, os xeógrafos neste caso, poden crear a partir da súa propia ciencia, espacios identarios novos.

     Os ríos tamén foros vencellados a certos trazos dos pobos que atravesaban. Macaulay, en 1838, vía o Ródano coas súas correntes lixeiras e rápidas, os seus asolagamentos de cando en vez, como unha corrente revolucionaria, e algo semellante pensaban os mesmos franceses do Garona, que equiparaban a afouteza dos gascóns, mentres consideraban ó Sena que chegaba ó mar en Le Havre, como representante das virtudes normandas. O Támesis, pola súa banda, era un río de comercio que mesturaba no seu curso a inocencia pastoral co poder do imperio. O Danubio, que percorría terras xermanas, eslavas, húngaras e rumanas, mantiña unidos os territoiros políglotas do imperio austrohúngaro (tamén chamado e non por azar "danubiano"), e non foi casual que o nacionalista Smetana escollese para unha das súas composicións un río como o Vitava, que atravesaba Bohemia, coma un emblema da autonomía de Chequia.

    As fontes do Miño teñen tamén as súas dúbidas e a tradicional lagoa de Fontmiña ten o seu rival no Pedregal de Irimia, nacemento  borroso sen dúbida que se continua nun curso que o profesor Río Barja cualificou de inverso, en canto que en moitos ríos galegos é dificil falar dun curso alto, medio e baixo, xa que parecen comportarse ó revés: os ríos galegos nacen vellos, repousados, e morren novos, e se se quere un exemplo, aí está, (estaba) o desaparecido final maxestoso do Xallas, caendo en fervenza directamente sobre as augas oceánicas.

     Por se non chegara, seica o Miño que hoxe coñecemos sería o Sil, segundo as fontes históricas das que dispoñemos e a etimoloxía. No Sil abonda a cor vermella ou minio, pero non no Miño. Non só iso. O Sil leva a auga e o Miño a fama, di o dito popular, e así é en efecto. Otero Pedrayo, en Os ríos galegos, considera que non se pode enxergar ó Sil como un afluente calquera, que deberíamos pensar mais ben en dúas pólas ou en dúas raíces. ¿Por qué entón non falamos do Sil como O Pai Sil e consideramos ó Miño o seu afluente? Alomenos por dous motivos: o primeiro, que o Sil ten un un nacemento leonés, non é un río "integramente" galego, aínda que historicamente, alomenos no que ó Bierzo de refire, haberá motivos para pensar contrario. Este é un argumento que xa foi merecente de ser recollido polo Licenciado Molina: dicen que la causa es porque el Sil es estrangero y el Miño natural.

Río MIño en Ourense. Un río defenestrado polos encoros.

     O Miño é o Pai Miño porque é o noso río máis longo e porque é só noso (contando con Joao Verde), e se cadra tamén polo seu curso inverso, "retranqueiro", pero como pai é tamén borroso, un pouco "ilexítemo".

     O segundo motivo é máis "técnico" e afecta tamén o Danubio:

O Inn en Passau é máis amplo, máis caudaloso e máis profundo que o Danubio e leva tamén un percorrido máis longo ás súas costas...¿de modo que o Danubio é afluente do Inn e Johan Strauss compuxo o vals do Inn Azul?...Por fortuna acude na miña axuda precisamente a ciencia, a Perceptoloxía, segundo a cal, se dous ríos mesturan as súas augas, considérase río principal aquel que na confluencia forma un ángulo maior co curso que prosegue. O ollo percibe (¿establece?) a continuidade dese río e percibe ó outro como afluente.

    Iso é precisamente o que ocorre nos Peares cando Miño, Sil e Bubal se encontran.

    O tecido espeso dos nosos ríos cantábricos ou au atlánticos teñen outro costume particular: ó chegar ó mar forman rías, unha palabra que pasou as linguas do mundo. Unha ría e algo que é río e mar o mesmo tempo, converxencia das augas do interior e do exterior, do rural e do costeiro. Coma nós.

 

Río MIño en Ourense. Un río defenestrado polos encoros.
   

 

flecha.jpg (1051 bytes) Subir